Kансалідацыя

Паўтара гады таму, у красавіку 2010, мне прадставілася магчымасць перакінуцца нефармальна некалькімі фразамі з адным уплывовым заходнееўрапейскім амбасадарам у Кіеве. Маё пытанне было досыць простым: “Як вы можаце спакойна трываць усё тое, што вакол дзеецца?..”

Я меў на ўвазе перш за ўсё, вядома, дзяржаўны пераварот, здзейснены рэгіяналамі ў парламенце неўзабаве пасля інаўгурацыі Віктара Януковіча. Тады, нагадаю, яны не толькі сфармавалі абсалютна нелегітымны, антыканстытуцыйны ўрад з дапамогай так званых дэпутацкіх “тушак”, але і спрытна зачысцілі Канстытуцыйны суд, замяніўшы не занадта згаворлівых суддзяў разумнейшымі. Таму далейшая легітымізацыя дзяржаўнага перавароту гэтым спецыфічным органам была ўжо справай тэхнікі.

Шаноўны амбасадар паблажліва ўсміхнуўся на мае аргументы і сказаў: “Ну, так, але вы ведаеце, што і папярэдні ўрад не быў узорам законапаслухмянасці…”

Прыкладна такой, думаю, была тагачасная пазіцыя большасці еўрапейскіх урадаў адносна падзеяў ва Украіне. Хаця і не зусім маральная і паслядоўная, яна ўсё ж не была зусім беспадстаўнай. Аранжавыя лідэры змудрыліся за пяць гадоў не толькі скампраметаваць нацыянал-дэмакратычныя ідэі і ідэалы ў самой Украіне, яны яшчэ і паспяхова скампраметавалі саму Украіну ў вачах міжнароднай супольнасці. Іх бездапаможнасць, неэфектыўнасць і суіцідна-паранаідальныя міжусобіцы давялі да беспрасветнага адчаю нават самых сімпатызуючых Украіне.

І ўсе прафесійныя палітыкі строяць свае меркаванні і практычныя дзеянні не толькі на эмоцыях, але і на пэўных выразна ўсвядомленых рэаліях.

Па-першае, у палітычным плане аранжавая Украіна не адрознівалася істотным чынам ад балканскіх дзяржаваў пасля падзення ў іх камунізму. Нізкі грамадскі ўзаемадавер і схільнасць да самагубчых міжусобіцаў былі ўласцівыя ў той ці іншай ступені ім усім. Усе гэтыя краіны мелі патрэбу ў вонкавым арбітры – third-party enforcement (“прымус з боку трэцяга боку”) – для дасягнення мінімальнага грамадскага кампрамісу і ажыццяўлення неабходных інстытуцыйных рэформаў. Калі б Еўрасаюз адразу па рэвалюцыі прапанаваў Украіне доўгатэрміновую перспектыву сяброўства, ён атрымаў бы эфектыўны рычаг уздзеяння на ўкраінскую палітыку, а Расея страціла б магчымасць запаўняць існуючы геапалітычны вакуум сваёй дэструктыўнай дзейнасцю. Затое Еўрасаюз прапанаваў Украіне неэфектыўны план дзеянняў у рамках так званай Еўрапейскай палітыкі суседства, задуманы задоўга да Памаранчавай рэвалюцыі – для аўтарытарнага рэжыму Леаніда Кучмы. Калі ЕС заслугоўвае пахвалы за адносны поспех посткамуністычнай трансфармацыі на Балканах, ён гэтак жа – з такіх самых прычынаў – заслугоўвае папрокаў за ўкраінскую паразу.

Па-другое, хоць памаранчавы ўрад і сапраўды не быў узорам законапаслухмянасці, на фоне сваіх цяперашніх канібальскіх спадчыннікаў ён выглядае цалкам па-вегетарыянску. Ужо сам факт, што памаранчавы ўрад быў глыбока расколаты і займаўся галоўным чынам ўнутранымі разборкамі, а не разборкамі з тагачаснай “рэгіянальнай” апазіцыяй, робіць тагачасную сітуацыю кардынальна адрознай ад цяперашняй – калі практычна ўся ўлада сканцэнтраваная ў адных руках, зусім непераболівых адносна сродкаў яе ажыццяўлення.

Прасцей кажучы, экс-прэзідэнт Віктар Юшчанка не выяўляў ні асаблівых схільнасцей, ні, тым больш, здольнасцяў да манапалізацыі ўлады ў стылі Кучмы або Януковіча; не выкарыстаў ён і падкантрольнай яму Службы бяспекі для пераследу палітычных апанентаў, не абмяжоўваў свабоды мас-медыя, свабоды сходаў і мітынгаў, не нацкоўваў падатковую службы на сваіх палітычных супернікаў, не маніпуляваў выбарамі. Адносна ж да экс-прэм’еру Юліі Цімашэнкі, то яна, безумоўна, мела і адпаведныя схільнасці, і адпаведныя здольнасці, аднак не мела адпаведных магчымасцяў, бо ўсе яе ініцыятывы эфектыўна абмяжоўвалі не толькі апазіцыя, але і прэзідэнт, які часта граў у адной камандзе з рэгіяналамі.

І па-трэцяе, усю гэтай дысфункцыянальную дэмакратыю, так званы вымушаны плюралізм (pluralism by default) можна было выправіць двума спосабамі: альбо прыбраўшы дысфункцыянальнасць – праз адпаведныя інстытуцыйныя рэформы і ўкараненне вяршэнства права, ці прыбраўшы самую дэмакратыю – праз канцэнтрацыю ўсіх галін улады ў руках аўтарытарнага прэзідэнта, – што, уласна, і адбылося за паўтара гады кіравання Януковіча. Захад, падобна, настолькі стаміўся ад ўкраінскага палітычнага хаосу і інстытуцыйнай дысфункцыянальнасці, што з палёгкай ўспрыняў абяцанне новай улады навесці такі-сякі парадак і ажыццявіць даўно наспелыя рэформы ў краіне, прыгнечанай сусветным эканамічным крызісам, унутранымі палітычнымі міжусобіцамі і бесперапыннымі расійскімі інтрыгамі. Пры адсутнасці, аднак, выразнай чырвонай лініі рэгіяналы ўспрынялі стомленую паблажлівасць Захаду за маўклівы дазвол на манапалізацыю ўлады пад магічнымі лозунгамі “парадку” і “рэформаў”.

За паўтара гады яны згарнулі ўсе тыя грамадзянскія свабоды, якія за Юшчанкам выдаваліся само сабой разумеючыеся і якімі самі рэгіяналы ў “апазіцыйнай” ролі ахвотна карысталіся, яны аднавілі цэнзуру, асабліва на тэлебачанні; зноў усклалі на СБУ звыклыя функцыі савецкага КДБ адносна сачэння і запалохвання палітычных апанентаў; зноў пачалі выкарыстоўваць падатковую інспекцыю і паліцыю для палітычнага ціску, у прыватнасці, “нелаяльнага” бізнесу; яны звялі на нішто функцыі непадкантрольнага ім Вярхоўнага Суда, перадаўшы іх кішэннай Вышэйшай радзе юстыцыі; адмянілі, насуперак канстытуцыі, мясцовыя выбары і пераназначылі іх на больш зручны для сябе тэрмін; заключылі юрыдычна сумнеўныя “Харкаўскія пагадненні” з Расіяй і ратыфікавалі іх з без усялякага сораму ў працэдурнымі парушэннямі; яшчэ раз выкарысталі марыянеткавы Канстытуцыйны суд для адмены канстытуцыйных зменаў 2004 года і вяртання Януковічу султанскай улады, і г.д. і да т.п.

У гэтым кантэксце бкйнамаштабнае выкарыстанне “выбарачнага правасуддзя” для расправы з палітычнымі апанентамі, у прыватнасці, з Юліяй Цімашэнкай і віднымі прадстаўнікамі яе каманды не мусіць занадта нас здзіўляць. Віктар Януковіч і ягоная кліка вельмі паслядоўныя ў рэалізацыі сваёй стратэгічнай лініі, накіраванай на максімальную кансалідацыю рэжыму, манапалізацыю ўсіх рэсурсаў і ліквідацыю ўсіх патэнцыйных супернікаў, у якіх яны бачаць рэальную пагрозу свайму дамінаванню. Сам факт, што Цімашэнка атрымала не толькі 7 гадоў зняволення, але і тры гады забароны займаць дзяржаўныя пасады, выразна паказвае жаданне рэжыму выключыць яе з прэзідэнцкіх выбараў не толькі 2015, але і 2020 году, гарантуючы тым самым Януковічу асабістую бяспеку на бліжэйшыя паўтара дзесяцігоддзі.

Tады чаму ж такі шум падняўся на Захадзе вакол менавіта гэтага справы? Чым зняволенне Цімашэнкі з’яўляецца горшае за парламенцкі пераварот 2010 году, які Захад праглынуў і нават не паморшчыўся? Ці за бесцырымонныя фальсіфікацыі леташніх мясцовых выбараў? Ці за цынічнае “аднаўленне” кучмоўскай канстытуцыяй рукамі маніпулюемых з прэзідэнцкай адміністрацыі “канстытутак”? Чым лёс Юліі Цімашэнка важнейшы за лёс Юрыя Луцэнка і іншых палітвязняў, якім рэгіянальная зграя банальна помсціць за спалох часоў Памаранчавай рэвалюцыі? Чаму дзясяткі людзей, якіх доблесныя рыцары Харашкоўскі і Магілёва незаконна арыштоўваюць і катуюць на допытах, не выклікаюць падобнай спагады з боку Еўрасаюза?

Цімашэнка – як галоўны супернік Януковіча 2010-га і, патэнцыйна, 2015 года – з’яўляецца, несумненна фігурай знакавай. Яе зняволенне – гэта тая чырвоная лінія, пераступіўшы якую Януковіч з клікай вымушаныя будуць адказваць не толькі за гэта, але і за ўсе іншыя свае бясчынствы. Занадта доўга еўрапейскія палітыкі пасылалі Януковічу сігнал, якога ён, падобна, так і не зразумеў, а калі і зразумеў, то дэманстратыўна праігнараваў. Можна лічыць гэта глупствам, як сцвярджаюць ледзь ці не ўсе каментары, хаця насамрэч ёсць у гэтым свая – асабліва мафіёзная – логіка і свая – досыць відавочная – паслядоўнасць. Цімашэнка арыштаваная не таму (а дакладней – не толькі таму), што яна пагражае Януковічу асабіста, а таму што пагражае таму космасу, той светабудове, які ён сабе выбудоўвае і ў якім плануе атрымліваць асалоду ад не толькі матэрыяльнага, але і псіхалагічнага камфорта. Па вялікім рахунку, ужо адной спробы Юліі Цімашэнкі адабраць у яго Міжгор’і павінна быць дастаткова, каб асудзіць яе пажыццёва па ўсіх магчымых артыкулах Крымінальнага кодэксу.

У гэтым сэнсе зняволенне Цімашэнкі мае чыста рытуальны характар – як і, скажам, дадатковы тэрмін для Хадаркоўскага, як і забойства Паліткоўскай менавіта ў дзень нараджэння Пуціна, як і атручванне Літвіненкі не якім-небудзь цыянідам, а абавязкова палоніем.

Міфалагічныя дзеянні не вызначаюцца традыцыйнай логікай і не падпадаюць пад звычайныя крытэры рацыянальнасці. Для разумення постсавецкіх рэжымаў недастаткова паліталагічных падручнікаў; пажадана яшчэ і пачытаць тэорыю міфа (Леві-Строса, напрыклад, ці Меляцінскага), а таксама добрую дакументальную кнігу аб італьянскай, амерыканскай або любой іншай (ды хоць бы і Данецкай, калі ёсць) мафіі.

Звальненне Цімашэнкі – або па амністыі, ці іншым спосабам – нічога не дасць Януковічу, як і нічога не дало б яе гіпатэтычнае ўтрыманне на волі, бо раней ці пазней яму ўсё роўна давялося б пераступіць чырвоную лінію – калі не гэтую, то іншую, і усё адно давялося б адказваць перад абуранымі еўрапейцамі за тую апошнюю кроплю, якая абавязкова перапоўніла б іх цярпенне, а значыць, і за ўсе папярэднія кроплі, як і наступныя. Агульная логіка развіцця рэжыму Януковіча, агульны лад яго мыслення не прапануюць іншай траекторыі. А таму наракаць на яго дзеяння – гэта ўсё адно што крытыкаваць “не той” кірунак ветру ці, скажам, абурацца дзеяннямі тыгра, які сілкуецца антылопай, а не зялёнай траўкай.

Віктар Януковіч, нягледзячы на ўсю ўнутраную і міжнародную крытыку, рухаецца выключна наперад, г.зн. у той бок, які падаецца яму “перадам”: умацоўвае сваю аўтарытарную ўладу, саджае апанентаў, фальсіфікуе выбары, узмацняе ціск на грамадзянскую супольнасць і рэшткі незалежнага бізнесу. Ні сам прэзідэнт, ні ягоныя бліжэйшыя паплечнікі не могуць змяніць цяперашняй палітыкі, бо проста не разумеюць, што яна можа быць нейкай іншай, а калі і разумеюць, то ўсе іх падставовыя інстынкты абапіраюцца на самагубчае патрабаванне граць па правілах. Гэтыя людзі кіравалі Данбасам менавіта такімі метадамі, і менавіта ім абавязаны сваім цяперашнім поспехам, уладай і багаццем. Дык чаму ім раптам ад гэтых звыклых метадаў адмаўляцца? Правінцыйныя “эліты” даволі слаба ўяўляюць заходні свет, затое ведаюць больш ці менш, як дзейнічае ўлада ў Расеі і іншых постсавецкіх дзяржавах. Прыкладна так яна павінна дзейнічаць і ва Ўкраіне і ўсім свеце. А ўсё балбатня пра дэмакратыю і правы чалавека – гэта толькі хітрыкі Захаду, які хоча накінуць лохам свае правілы гульні. Не на такіх напалі! Украінскія дзецюкі выразна ведаюць, што ў рэчаіснасці ў цэлым свеце, як і ў нас, на Данбасе, сіла ламае права, пераможца атрымлівае ўсё, а мэта апраўдвае сродкі. Заходнія хітруны проста лепш навучыліся рабіць выгляд, што гэта не так.

Януковічавы рэжым, вядома, пастараецца пазбегнуць міжнароднай ізаляцыі, і таму будзе блефаваць і надалей на тэму сваіх абсалютна фіктыўных “еўраінтэграцыйных” планаў; пастараецца таксама шантажаваць Захад пагрозамі рэ-інтэграцыі з Расеяй; нарэшце, спрабаваць вымяняць сённяшніх палітвязняў, як закладнікаў, на тыя ці іншыя саступкі ад ЕС. Аднак ніякіх істотных зменаў у вобразе мыслення і паводзінаў гэтых людзей чакаць не варта. І чым хутчэй Захад гэта зразумее, тым лепш. Сапраўды рашучыя санкцыі ў дачыненні да рэжыму могуць у прынцыпе выклікаць ягонае пэўнае расслаенне, падахвочваючы тых алігархаў, якія шчыльна звязаныя з Захадам, зрабіць стаўку на альтэрнатыўныя фігуры і палітычныя партыі, каб пазбегнуць далейшай беларусізацыі Украіны і яе міжнароднай ізаляцыі. Яны могуць падтрымаць, па меншай меры употай, намаганні грамадзянскай супольнасці, накіраваныя на змену рэжыму ў парламенцкіх выбарах 2012 і прэзідэнцкіх выбарах 2015 году. Наўрад ці гэтыя выбары будуць цалкам сумленнымі, а ўсё ж, верагодна, будуць яшчэ адносна свабоднымі і канкурэнтнымі.

Калі грамадства не зможа іх выйграць, належна змалібізаваўшыся, ва Украіне адбудзецца канчатковая кансалідацыя аўтарытарызму паводле расейска-беларускага ўзору. Далейшыя выбары ва Ўкраіне такім чынам, будуць мець сэнс, не большы за у лукашэнкаўскія або карымаўскія. Такія рэжымы таксама раней ці пазней падаюць, але кошт іх падзення будзе для ўсёй краіны непараўнальна вышэй, не кажучы ўжо аб цане іх шматгадовага знаходжання ва ўладзе.