Kültür geri adım atıyor

Eski Slovak Kültür Bakanı Marek Mad’arič’e (2006-2010, 2012-2018) Slovak haber gazetesi Denník N için yapılan bir podcast yayınında yeni kültür şefi Martina Šimkovičová’nın görevdeki ilk yılını nasıl değerlendirdiği sorulduğunda cevabı oldukça diplomatikti. ‘Hoş olmayan bir sürpriz’ dedi (daha önce görev süresini ‘hoş bir sürpriz’ olarak tanımlayan Başbakan Robert Fico’nun bir sözüne atıfta bulunarak). Ancak Slovakya’nın kültür camiasının pek çok üyesine Kültür Bakanlığı’nın son dönemdeki icraatlarını sorsaydınız, muhtemelen çok daha keskin ve daha az nazik bir cevap alırdınız.

Aslında Mad’arič’in daha sert bir üslup benimsemiş olması kimseyi şaşırtmazdı, çünkü şu anda en büyük saldırı altında olan onun bakanlıktaki uzun görev süresi boyunca hayata geçirdiği kültürel reformlardır. Görevde olduğu süre boyunca, Slovakya’da bağımsız kültürün gelişmesine önemli katkılarda bulunan kültür fonları olan Sanat Konseyi ve Görsel-İşitsel Fonun kurulmasına yardımcı oldu. Ayrıca yerleşik kültürün kilit kurumlarını güçlendirerek kamu televizyonu ve radyosunun prestijini yükseltti ve halkın güvenini kazandı. Ancak Šimkovičová’nın gelişinden sonraki bir yıl içinde tüm bunlar tarih oldu. Bu nasıl oldu?

Dezenformasyon sözcülüğünden kültür çarlığına

Milliyetçi parti SNS’nin (Slovak Ulusal Partisi) adayı olan Šimkovičová, kültür bakanı olarak atanmasının hemen ardından Slovakya’nın kültür camiasında endişelere yol açtı. Başbakan Robert Fico’nun Eylül 2023’te sosyal demokrat parti Hlas ve SNS ile koalisyon kurarak iktidara gelmesinin ardından bu göreve getirilen Fico, parlamentoya girmeyi kıl payı başardı (yüzde 5’lik yeter sayı sadece yüzde 0,6 oranında aşıldı).

Profesyonel olarak Šimkovičová’nın kültürle tek ilişkisi özel televizyonda sunuculuk yapmasıydı; bağımsız ya da devlete ait kültür kuruluşlarını yönetme konusunda hiçbir deneyimi yoktu.

Šimkovičová, kültür bakanı olarak ilk kez kamuoyunun karşısına çıktığında aşırı sağcı milliyetçi kimliğini teyit ederek ‘Kültür Slovak olmalı, başka olmamalı’ dedi. Ardından da yanlış bilgilendirmeyle mücadeleyi desteklemek için bir sübvansiyon programını iptal etti.

aracılığıyla

Ayrıca röportajında ‘beyaz ırkın LGBTQ yüzünden yok olduğunu’ söyleyerek ve queer topluluğundan insanların devlet desteği almasını engellemekle tehdit ederek öfke yarattı. ‘LGBTQ+ STK’ları devlet bütçesinden tek bir kuruş bile alamayacak’ dedi. Kasım 2024’te bu sözünü yerine getirdi: Kültür Bakanlığı’nın dezavantajlı gruplara yönelik sübvansiyon programının yayınlanan sonuçları, bakanlığın LGBTQIA+ örgütlerinin projelerini tamamen dışladığını gösteriyor. Drama Queer Festivali, Rainbow Pride ya da Ötekilik Film Festivali gibi uzun soluklu etkinliklerin ya da projelerin hiçbiri, projeleri değerlendiren uzman komitesinden yeterli puanı almalarına rağmen hibe alamadı.

Šimkovičová’ya bakanlıkta, antisemitik açıklamaları ve komplo teorilerine eğilimi ile tanınan (Dünya’nın düz olduğunu iddia ederek kamuoyunda alay konusu olmuştur) bakanlık hizmetlerinin genel müdürü (aynı zamanda SNS adayı) Lukáš Machala katıldı. Machala, Kültür Bakanlığı’nın fiili başkanı haline geldi ve stratejik kararlarının çoğunun arkasındaki motor oldu.

İdeolojik araçlar olarak kurumlar

Gözlemciler Kültür Bakanlığı’nın eylemlerini sıklıkla sistemsiz olarak tanımlasa da, davranışlarında belli bir mantık göze çarpmaktadır. Bakanlığın ilk hedefi kültür kurumları, özellikle de kültürel üretim için mali kaynak dağıtan fonlar olmuştur. Slovak Cumhuriyeti Ulusal Konseyi 2024 yılında, her ikisi de Kültür Bakanlığı tarafından hazırlanan Sanat Konseyi ve Görsel-İşitsel Fon ile ilgili yeni yasaları kabul etmiştir. Bu yasalar fonların faaliyetlerini öyle bir şekilde düzenlemektedir ki, bireysel başvuru sahiplerine veya projelere mali destek verilip verilmemesi konusunda belirleyici güç artık fonların yönetim kurullarına verilmiştir.

Her iki yasa da kültür bakanı tarafından seçilen kurul üyelerinin onayı olmadan hiçbir desteğin verilemeyeceğini öngörüyor. Kısacası: uzman komitelerin desteklerin tahsisine karar verdiği bağımsız fonlar, ‘ideolojik uyumluluğu’, yani projelerin hükümetin sağcı ve muhafazakar görüşleriyle uyumlu olmasını sağlamanın bir aracına dönüştürülüyor. Bu yazının kaleme alındığı sırada, Sanat Konseyi yönetim kurulu uzmanları komisyonlardan uzaklaştırarak komisyonları işlevsiz hale getirmekte ve kültürel projelere yönelik fonların yeniden dağıtımı tehdit altında bulunmaktadır.

Temmuz ayında kamu televizyonu ve radyosu ateş hattına girdi. Burada da bakanlık, kurumun adını RTVS’den (Slovakya Radyo ve Televizyonu) STVR’ye (Slovak Televizyonu ve Radyosu) değiştirerek yasal bir hileyle kontrolü ele geçirdi. Böylece fiilen yeni bir kurum haline geldi, bu da müdürünün otomatik olarak gereksiz hale geldiği anlamına geliyordu (bugüne kadar yerine biri atanmadı; Slovak televizyonu altı aydan uzun bir süredir kriz modunda çalışıyor).

Geçmişte STVR Konseyi üyeleri meslek örgütleri tarafından aday gösterilirken, STVR ile ilgili yeni yasa Kültür Bakanlığı’nın konseyin üç üyesini doğrudan atamasına izin vermektedir. Konsey üyelerinin sayısı dokuzdan yediye düşürüldüğünden, hükümet konseyin oluşumunun neredeyse yüzde 50’sini kontrol etmektedir. Bu durum, konseyin karar alma süreci üzerinde aşırı siyasi etki ve bağımsızlığını kaybetmesi endişelerine yol açmaktadır. Yeni yasa ayrıca, milliyetçi örgüt Matica Slovenská, kiliseler ve yerel yönetimlerin temsilcilerinin yer alacağı bir dış etik komisyonu kuruyor. Sadece bir üyesi medya geçmişine sahip olan bu komisyonun profesyonel olmayan yapısı, ideolojik kontrol ve sansür korkularını arttırmaktadır.

Bu durum halihazırda yayınlanan programların biçimine de yansımıştır. Ülkenin ana siyasi tartışma programı O 5 minút 12 (’12’ye 5 Dakika’), hükümet politikacılarının uygun olmadıklarını belirtmesi üzerine üç sunucusunu değiştirdi. Ardından, kanalın amiral gemisi haber programı Správy için Çevre Bakanı Tomáš Taraba hakkında hazırladığı eleştirel bir haberin içeriğini kanal yönetiminin etkilemeye çalışmasının ardından STVR’den ayrılan haber muhabiri Barbora Šišoláková vakası yaşandı. Bir güncel TV tartışma programının içerik üretim ekibinde çalışan bu makalenin yazarı da yönetimdeki bu değişiklikleri deneyimledi: program bir seyahat programı olarak yeniden markalaştırıldı ve STVR ile işbirliğini sona erdirmesine neden oldu.

Yönetmen mi? Görevden alındı!

Kurumların işleyişindeki bu radikal değişiklikler sadece yasal ve yapısal düzeyde gerçekleşmekle kalmamış, aynı zamanda özellikle önde gelen kültür kurumlarının başındakiler olmak üzere ‘uygun olmayan’ personelin tasfiyesini de beraberinde getirmiştir. Ocak 2024 gibi erken bir tarihte, Kunsthalle Bratislava sanat galerisinin müdürü Jen Kratochvíl, Kültür Bakanlığı tarafından istifaya zorlandı (kurumun tamamı daha sonra Slovak Ulusal Galerisi’nin yönetimine devredildi, ancak finansmanı iptal edilerek fiilen kapatıldı). Mart ayında Zuzana Liptáková, çocuklar için uluslararası sanat evi olan BIBIANA’nın direktörlüğü görevinden ve Katarína Krištofová da Slovak Ulusal Kütüphanesi direktörlüğü görevinden alındı.

Bunu Ağustos ve Eylül aylarında daha büyük, daha sembolik kurumlar takip etti. Slovak Ulusal Tiyatrosu Müdürü Matej Drlička, Slovak Ulusal Galerisi Müdürü Alexandra Kusá ve Slovak Ulusal Müzesi Müdürü Branislav Pánis art arda görevlerinden alındılar. Tüm bu görevden almalar şeffaf bir gerekçe olmaksızın gerçekleşmiş ve genellikle bakanlık tarafından profesyonel olmayan ve aşağılayıcı bir yaklaşımla (güvenlik görevlilerinin eşlik ettiği bir yetkili, Drlička’nın evine sabahın erken saatlerinde, henüz pijamaları üzerindeyken tebligatı ulaştırdı) eşlik etmiştir. Gerekli niteliklere sahip olmayan ve kurum çalışanlarının ya da kültür camiasının desteğini almayan kişiler, şeffaf bir seçim prosedürü olmaksızın görevden alınan müdürlerin yerlerine atandı.

Kirli taktikler

Personel değişikliklerine, Kültür Bakanlığı tarafından kültür çalışanlarına yönelik çok sayıda sözlü saldırı, zorbalık ve gözdağı eşlik etti. Bu uygulamalar aynı zamanda Jana Močková’nın Denník N için yazdığı gibi, ‘sürekli korku, felç, tehditler, kaos, fevri kararlar, tartışma yok’ olan Bakanlığın içinde de gerçekleşiyor. Šimkovičová ve Machala tehdit, hakaret, saldırı ve sindirmeye dayalı kabul edilemez bir iletişim yöntemi benimsemişlerdir. Çalışanlar ‘yanlış’ siyasi görüşlere sahip oldukları için zorbalığa maruz kalmakta, ofis kapılarını açık tutmaya zorlanmakta ve hatta kendilerini izlemek üzere SIS’in (Slovak istihbarat servisi) görevlendirilmesiyle tehdit edilmektedir.

Elbette kültür temsilcileri bu barbarca önlemler karşısında sessiz kalmadı. Şubat ayında, Slovakya’daki kültür camiasını bir araya getirmek ve kültür departmanının profesyonelce yönetilmesi, daha iyi çalışma koşulları ve modern bir kültür politikası oluşturulması için baskı yapmak amacıyla Open Culture! sivil platformu kuruldu. Bu ülke çapında bir girişim olup, bu yazının yazıldığı sırada Slovakya genelinde yaklaşık 400 kurumu ve 2,000’e yakın sanatçıyı bir araya getirmektedir. Bu girişim, 17 Ocak 2024 tarihinde yayınlanan ve 26 Ocak 2024 tarihinde kapatılan ve 180.000’den fazla kişi tarafından imzalanan ‘Kültür Bakanı Martina Šimkovičová’nın İstifası için Açık Çağrı’ başlıklı dilekçenin doğrudan devamı niteliğindedir (bu yıl Ağustos ayında, bu kez sivil toplum tarafından düzenlenen benzer bir başka dilekçe yaklaşık 200.000 imza toplamıştı).

Open Culture! bu yıl binlerce kişinin katıldığı bir dizi protesto etkinliği düzenledi. Bunların en büyüğü olan Ağustos 2024’te Bratislava’da yaklaşık 10.000 kişi bir araya geldi – bu da özgür ve bağımsız kültür için yapılan protestoların sadece profesyonel kültür camiasının değil genel halkın da ilgisini çektiğinin bir göstergesi.

Girişim aynı zamanda çeşitli yenilikçi protesto biçimleri de geliştiriyor – örneğin yaz aylarında Slovak Kültür Ayaklanması (Slovakya’nın İkinci Dünya Savaşı sırasında faşizme karşı mücadele ettiği Slovak Ulusal Ayaklanması’na bir gönderme) adı verilen ve kültür dünyasından çiftlerin bir protesto pankartıyla Kültür Bakanlığı önünde durduğu ve on gün boyunca hiç ara vermeden birer saatlik aralıklarla dönüşümlü olarak gerçekleştirdikleri bir bayrak protestosu düzenledi.

Ancak Açık Kültür! tarafından organize edilen en büyük protesto eylemi Eylül ayında Kültür Grevi‘nin ilan edilmesi oldu. Girişimin şu anda üç temel talebi var: 1) Kültür Bakanlığı’ndaki tüm kasıtlı ve yıkıcı değişikliklerin durdurulması ve Bakanlığın profesyonel ve yetkin bir şekilde yönetilmesi; 2) kültür sektöründe ‘ideolojik sansür ile ekonomik sansürün’ (yani siyasi güdümlü finansman kararlarının) durdurulması; 3) çalışanların ücretlerinin ve sosyal güvenliklerinin iyileştirilmesine vurgu yapılarak sektörün derhal mali istikrara kavuşturulması.

Hareketin temsilcileri, kamuoyunun karşısına çıktıkları ilk toplantıda, Kültür Grevinin ilk aşamasının kültür sektörünün genel bir alarm durumuna geçirilmesini içerdiğini ve bu aşamada çalışmaların kesintisiz devam edeceğini belirttiler. Bununla birlikte, belirli bir kurumdaki çalışanlar ekonomik, sosyal ve kültürel haklarının tam greve gitmek için meşru gerekçeler oluşturacak derecede ihlal edildiğini hissederse, Kültür Grevi Komitesi söz konusu kurumun çalışanlarını harekete geçmeye teşvik edecektir. Kültür camiasının geri kalanı, tam greve giden personel için çeşitli destek jestleri ve bağış toplama faaliyetleriyle kendini gösterecek bir dayanışma grevi başlatacaktır. Kültür Grevinin ilan edilmesinden bu yana geçen bir aydan biraz fazla sürede, ülke genelinde 400’den fazla devlet destekli ve bağımsız kuruluşta çalışan yaklaşık 4.000 kişi harekete katıldı.

Açık Kültür! girişiminin sadece protesto eylemlerine odaklanmadığını, aynı zamanda hukuki destek ve uzman danışmanlığı sağladığını ve en önemlisi Kültür Bakanlığı tarafından gerçekleştirilen tüm yetersiz eylemleri izlediğini ve kamuoyuna duyurduğunu da belirtmek gerekir. Ekim ayında da bakanlığın başarısızlıklarına ilişkin olarak geçtiğimiz yıl yaşananları ayrıntılı bir şekilde ele alan kapsamlı bir 80 sayfalık rapor yayınladı.

İyimserlik arayışı içinde

Slovakya’da kültürün karşı karşıya olduğu durum hakkında yazarken, mevcut hükümetin tüm hatalarını belirli, belki de uzun bir şekilde sıralamaktan kaçınmak imkansızdır – ve bu makale de bunun kanıtıdır. Kültür Bakanlığı (ve aynı zamanda hükümetin diğer birçok temsilcisi, özellikle de milliyetçi SNS partisi) tarafından alınan o kadar çok otoriter ve antidemokratik önlem var ki, ancak bunlar bir araya getirildiğinde Slovakya’daki kültürel ortamın yaşadığı şeyin korkunç ve çoğu zaman saçma doğası ortaya çıkıyor. Her gün kültür sektöründen birinin işini kaybettiğine, birine dava açıldığına, birinin devlet desteğinden mahrum bırakıldığına, bir sanatçının acımasızca saldırıya uğradığına dair haberler geliyor.

Kültürel alandaki atmosfer, üstü kapalı bir şekilde ifade etmek gerekirse, gergin. İnsanlar sadece işleri için değil, güvenlikleri için de korkmaya başladılar – ki son yıllarda LGBTQIA+ toplumundan iki kişinin öldürüldüğü ve bir gazeteci ile nişanlısının suikasta kurban gittiği bir ülkede yaşadığımız düşünüldüğünde bu hiç de şaşırtıcı değil. İnsanlarda otosansürün temellerinin oluşmaya başladığını, vatandaşlarına bu şekilde davranan bir devletten kültürel üretim için destek istemenin bile meşru olup olmadığı tartışmalarını bizzat görüyorum. Hakim görüş, bunun ne yazık ki sadece bir başlangıç olduğu ve hükümetin kültürel alandaki eylemlerinin daha da agresifleşeceği yönünde.

Ancak bu kasvetli ruh hali içinde, tüm bu durumun olumlu yönleri de su yüzüne çıkıyor. En çarpıcı olanı, kuşaklar, bölgeler ve farklı sanat biçimleri arasında sanatçılar ve kurumlar arasındaki dayanışmayı temsil eden söz konusu Açık Kültür! girişiminin ortaya çıkmasıdır. Ancak dayanışma sadece bu girişimle sınırlı değil; daha alt düzeyde, bireysel sanatçılar, gazeteciler, medya ve kurumlar arasında da görülebiliyor. Her ne kadar zor ve sıkıcı olsa da, bu dayanışma ağını kurmak daha güçlü bir sivil toplum inşa etmenin ön koşuludur ve bir gün mevcut hükümetin otoriter rejimi ortadan kalktığında, daha demokratik ve açık bir toplum kurmak için iyi bir yapı taşı olacaktır. Slovakya’nın kültürel alanı için bu umuda tutunmak elzemdir.

Translated by

Co-funded by the European Union