Democratie, maar niet zoals wij die kennen

Hybride regimes, onliberale democratieën, democratie, democratura: het zijn allemaal enigszins angstaanjagende nieuwe termen voor regeringen die wereldwijd afglijden naar autoritarisme. We zijn gewend om de wereld te zien door de binaire geopolitiek van de min of meer democratische vrije wereld aan de ene kant en de rechttoe rechtaan dictatuur aan de andere kant. Maar wat is Hongarije onder Viktor Orbán? Of het India van Narendra Modi? En, terwijl de wereld in het reine komt met de realiteit van de tweede termijn van president Trump, zal Amerika zelf een hybride regime worden gedomineerd door tech-oligarchen en America First loyalisten?

Op een conferentie die onlangs in Warschau werd gehouden door Eurozine, een netwerk van culturele en politieke publicaties, vertelde Tomáš Hučko van het in Bratislava gevestigde tijdschrift Kapitál Noviny, het ontmoedigende verhaal van het afglijden van zijn land naar populistisch autoritarisme. De Slowaakse Nationale Partij, geleid door de ultranationalistische premier Robert Fico, reed met paard en wagen door de media en culturele instellingen, legde hij uit, te beginnen met het ministerie van Cultuur zelf. Fico veranderde vervolgens de wet om directe controle over publieke radio en TV te krijgen. De hoofden van het Slowaakse Fonds voor de Bevordering van de Kunst, Nationaal Theater, Nationale Galerie en de Nationale Bibliotheek werden allemaal ontslagen en vervangen door partijgetrouwen. Een ‘cultuurstaking’ werd beantwoord met verdere aanvallen op activisten en critici van de regering. Er waren voortdurende aanvallen op de journalisten door de premier, waaronder het aanklagen van verschillende schrijvers,” zei Hučko.

collega panellid Mustafa Ünlü, van het Platform 24 (P24) mediaplatform in Turkije sprak van een soortgelijk patroon in zijn land, waar de regering van president Erdoğan licenties heeft ingetrokken van onafhankelijke omroepen.

Het is verleidelijk om te suggereren dat deze onliberale democratieën een voorbijgaande politieke trend zijn. Maar het probleem, volgens verschillende afgevaardigden van Eurozine, is dat dergelijke regimes de neiging hebben om de instellingen uit te hollen en achter te laten met littekens die zo diep zijn dat ze moeilijk te genezen zijn. Agnieszka Wiśniewska van het Poolse Krytyka Polityczna, een netwerk van Poolse intellectuelen, toonde zich uiterst voorzichtig na de acht jaar dat haar land geregeerd werd door de katholiek georiënteerde ultrarechtse Wet en Rechtvaardigheid Partij. Hoewel de partij werd verslagen door Donald Tusk’s centristische Burgercoalitie in de verkiezingen van vorig jaar, is de schade aan de democratie aangericht. Er is een mogelijkheid om de neergang te keren,” zei Wiśniewska. Maar de staatsmedia zijn veranderd in propagandamedia. Voor een deel gaf ze de schuld aan de zelfgenoegzaamheid van politici zoals Tusk zelf: “Het kon de liberalen niet genoeg schelen,” zei ze.

Schrijvend over hedendaagse hybride regimes in New Eastern Europe, een Engelstalig tijdschrift dat deel uitmaakt van het Eurozine-netwerk, identificeert de Italiaanse politicoloog Leonardo Morlino een sleutelmoment in juli 2014 toen de Hongaarse leider Viktor Orbán de uitdrukking ‘illiberale democratie’ begon te gebruiken.

Hij verduidelijkte later wat hij daarmee bedoelde: dat christelijke waarden en de Hongaarse natie voorrang moeten krijgen op de traditionele liberale zorg voor individuele rechten. Voor Morlino is Hongarije echter niet het enige model van een hybride regime. Hij geeft een uitputtende lijst van landen in Latijns-Amerika (Bolivia, Colombia, de Dominicaanse Republiek, Ecuador, Guatemala, Haïti, Honduras, Mexico en Paraguay) met “actieve, territoriaal wijdverspreide criminele organisaties, hoge corruptieniveaus en de ontoereikende ontwikkeling van effectieve overheidsinstellingen” waar de democratie ernstig is verzwakt. Ondertussen erkent hij dat in Oost- en Centraal-Europa de Russische invloed de voorwaarden heeft gecreëerd voor hybride regimes in Armenië, Georgië, Moldavië en zelfs Oekraïne.

De term ‘democratura’ komt van het Franse ‘démocrature’ en combineert de begrippen democratie en dictatuur. In het Engels wordt dit soms vertaald als ‘Potemkin democratie’, wat weer komt van de uitdrukking ‘Potemkin dorp’, wat een indrukwekkende façade betekent die gebruikt wordt om een ongewenste realiteit te verbergen. Dit is vernoemd naar de minnaar van Catharina de Grote, Grigorij Potemkin, die valse showdorpen bouwde langs de route die de Russische keizerin nam toen ze door het land reisde.

Het is verleidelijk om te suggereren dat Donald Trump op het punt staat een Amerikaans Democratura in te luiden, maar geen van deze concepten past netjes in de waarschijnlijke politieke context na 2025. De VS zijn niet gemakkelijk te vergelijken met de fragiele democratieën van de voormalige Sovjet-Unie, noch met de corrupte hybride regimes van Latijns-Amerika. Het is waar dat de voormalige adviseur van Trump Steve Bannon het graag had over ‘illiberale democratie’, maar meer als provocatie dan als regeringsprogramma.

En toch is er een antidemocratische toon in het taalgebruik van Trumps aanhangers. In de BBC serie over samenzweerderige ideologieën in de VS, The Coming Storm, merkte verslaggever Gabriel Gatehouse de toenemende verspreiding op van de rechtse stelling dat de VS een ‘constitutionele republiek’ is, geen democratie. Deze gedachtegang is terug te voeren op een Amerikaanse ultra-individualistische denker, Dan Smoot, wiens invloedrijke uitzending uit 1966 over dit onderwerp nog steeds te vinden is op YouTube. Smoot was een FBI-agent en een felle anticommunist die geloofde dat Amerika werd geleid door een liberale elite, zoals hij uitlegde in zijn boek The Invisible Government uit 1962, dat de zogenaamde socialistische Council on Foreign Relations ‘ontmaskerde’.

Dergelijke retoriek is bekend uit de recente verkiezingscampagne, waarin Donald Trump Kamala Harris aanviel als een geheime socialist en beloofde wraak te nemen op de ‘diepe staat’.

Maar er zijn verontrustende tekenen dat de Republikeinen onder Trump zullen werken volgens een autoritair draaiboek. Zoals The Guardian en anderen deze week meldden, is een poging om wetgeving aan te nemen die gericht is op Amerikaanse non-profits die geacht worden ‘terrorisme’ te steunen, zojuist op het nippertje geblokkeerd. Soortgelijke wetten zijn al aangenomen in het India van Modi en het Rusland van Poetin.

Trump heeft consequent kritische media aangevallen als leveranciers van nepnieuws. Hij heeft gesuggereerd dat NBC News moet worden onderzocht op verraad en dat ABC News en CBS News moeten hun uitzendlicenties worden afgenomen. Hij heeft ook gezegd dat hij de onafhankelijke regelgevende instantie, de Federal Communications Commission, onder directe presidentiële controle zou brengen. In een van zijn bizardere uitspraken, zei hij dat hij het niet erg zou vinden als een huurmoordenaar door het ‘nepnieuws’ zou schieten terwijl hij een aanslag op zijn leven pleegt.

Of een regering-Trump, aangemoedigd door de omvang van de Republikeinse overwinning, serieus zal beginnen aan een project om de Amerikaanse democratie te ontmantelen, moet nog blijken. De tekenen dat de president autoritaire neigingen heeft zijn duidelijk en hij heeft zijn bedoelingen met de mainstream media expliciet gemaakt. Hybride democratie is hier misschien niet helemaal de juiste terminologie. We hebben misschien een heel nieuw lexicon nodig om te beschrijven wat er staat te gebeuren.

Dit artikel is voor het eerst gepubliceerd op Index on Censorship, 14 november. Je vindt het hier. .

Translated by

Co-funded by the European Union