ЕВРОПСКАТА УНИЈА И ХАБСБУРШКАТА МОНАРХИЈА

Заканата со која сега се соочува ЕУ е исто толку смртоносна како и онаа со која се соочила Хабсбуршката Монархија пред сто години, пишува британскиот дипломат Роберт Купер; еден од интелектуалните архитекти на надворешната политика на ЕУ. Но за да се дотера токму не е потребно чудо.
Хабсбуршката Монархија траела пет века. Таа истовремено била цврста и флексибилна; предизвикувала искрени чувства на љубов меѓу своите граѓани. Сепак исчезнала во еден миг. Треба ли да очекуваме ЕУ, плитка со историја и несакана меѓу оние на кои им служи, да помине подобро?
Да бидеме искрени, не беше тоа само еден миг. Куршумите од револверот на Гаврило Принцип го убија Над-војводата Франц Фердинанд и неговата сопруга Софија. Она што ја уби Хабсбуршката Монархија беа четирите години артилериско толчење кои следеа. Ова донесе смрт и пропаст за старата Европа; во Русија донесе револуција и тиранија, а во Германија смена на режимот придружен од пропадната револуција, потоа инфлација и депресија, и најпосле светска војна и геноцид.
Што се крена од пепелта? Одговорот е: Европската Унија и НАТО. Токму ЕУ и нејзината сличност со Хабсбуршката Монархија е тема на овој есеј, но прво треба да се каже нешто за НАТО кој беше и е нејзиниот незаменлив партнер.
НАТО и присуството на американските сили во Европа им ја дадоја на европските земји сигурноста дека САД ќе ги бранат од Советскиот Сојуз. Но исто уште поважно, НАТО ја претвори одбраната во колективен потфат. Без ова, секоја земја ќе требаше да обезбеди сопствен удел во одбраната од советската закана; некои може ќе се почувствуваа приморани да создадат масивни армии; некои може ќе побараа билатерални сојузници. Без оглед на исходот, Европа ќе се вратеше на старите, пропаднати игри на баланс на моќ и трка за вооружување. НАТО исто така создаде поддршка за слободно користење на американските воени способности. Ова е критикувано од страна на САД уште оттогаш; но парадоксално исто така е и значително достигнување што европските земји беа во состојба да трошат помалку за одбраната. Ова покажува дека НАТО генерираше осет на колективна сигурност во најдоброто значење на овие два збора; безбедносните прашања кои со векови ја разделуваа Европа, конечено ја обединија. И од сето ова беше родена Европската Унија. А и самата ЕУ, преку креирањето на колективен идентитет надвор од полето на безбедност – и без САД – даде свој придонес кон долговечноста на НАТО со тоа што демонстрираше дека американската присустност е овозможувач за соработка, а не инструмент за доминација.
Во секој случај, неверојатно е колку после несреќниот интервал од 1930-тите и Втората светска војна, Европа – или поточно Западна Европа – се најде себеси во тело кое на многу начини наликува на Хабсбуршката Монархија. Исто како и Хабсбуршката Монархија, ЕУ не е држава-нација, туку сложена конфекција од држави, нации, централизирана бирократија и локална автономија. Обете пораснаа со доброволен пристап (во старите денови тоа се викаше брак на династии), а не со освојувања. ЕУ делумно е врзана заедно, како и Хабсбуршката Монархија што била, од транснационални елити: во Хабсбуршкиот случај тоа биле офицерските трупи и цивилниот сектор; за ЕУ тоа се бизнис елитите и јавните службеници – и национални и европски.
Пред сe, и Хабсбуршката Монархија и ЕУ обезбедија дом за малите нации на Европа кои имаат потешкотии да преживеат сами. Во 19-тиот век, нивната потреба била да избегнат да се наоѓаат во милост на помалку либералните германска и руска империја. Во 20-тиот, припаѓањето на една поширока рамка им донесе истовремено политичка и економска сигурност. Да не беше воената катастрофа, Хабсбуршката Монархија ќе продолжеше да се развива на својот случаен начин, без сомение давајќи им поголема автономија на оние кои тоа го сакаат, но сепак обезбедувајќи ги помалите држави со нешта кои ним им се битни.
Ова вклучувало патишта, железнци, закони, полиција да ги зајакне, судови, парламенти, образование, и една централизирана бирократија да го менаџира сето тоа. Хабсбуршката Монархија ги ослободи своите поданици околу дваесет години пред Русија и Америка, и го воведе универзалното машко суфражетско движење во раниот дваесетти век. Сето ова беше корисно и помогна да се донесе модернизацијата во многу делови од Империјата; но луѓето од централна Европа можеа да го добијат тоа од Германија или дури можеби од Русија еден ден. Она што беше уникатно во Хабсбуршката зона беше тоа што таа им овозможи на малите националности да преживеат, да ја зачуваат својата култура, извесен степен на автономија, дури и да процветаат во нејзини рамки. Сигурноста што таа ја обезбедувала била политичка; но била поддржана – бидјеќи ова бил 19 -тиот век – од воена сила.
Уште една интересна сличност со Европската Унија е тоа дека Монархијата била (како што кажува Роберт Кан) сила без име; или повеќе сила со неколку имиња, ниту едно од нив баш точно: Хабсбуршка Империја? Австро-унгарска Империја? Хабсбуршка Монархија? Ниту едно од овие не ја отсликува точно нејзината природа, бидејќи, исто како кај Европската Унија, таа била сложена и не се вклопувала во ниту една соодветна категорија. Бидејќи Европа денес, Заедничкиот Пазар и Европската Економска Заедница се премногу мали. Европската Унија не е унија во онаа смисла како што тоа се САД или Обединетото Кралство. Ова последново име е аспирација; но која е користа од таквата аспирација ако никој не знае на што таа се сведува?
Постојат, меѓутоа, две важни разлики. Прво, ЕУ (како што, во недостаток на подобро име, продолжуваме да ја нарекуваме) не е држава, а Хабсбуршката Монархија, во сета своја чудност, била тоа. Тоа значело дека Хабсбуршката Монархија била суверена и имала владетел чија слика можела да се појавува на банкнотите и на летоците пронајдени во скромните капи на селаните во далечните агли на Империјата. И таа имала армија. А, во време на криза Монархијата била главна. Еден од начините на кој ние знаеме дека, без разлика на знамето и химната, ЕУ не е држава така што за време на кризата во еврозоната моќта брзо се враќа кон својот извор во земјите членки. Истото би се случило и во време на безбедносна криза. Бидејќи Монархијата била држава, нејзините компоненти биле нации со ограничена автономија. А ЕУ не е држава, таа е составена од држави: суверени, еднакви и најпосле нејзини господари.
Втората важна разлика е : иако и ЕУ и Хабсбуршката Монархија им овозможуваат на малите да преживеат преку обезбедување на сразмерни бенефиции, тие го прават тоа во различни полиња. Во текот на петте века на Хабсбуршката Монархија, нејзиниот клучен придонес била безбедноста која ја обезбедувала против заканите од надвор, започнувајќи од Отоманската Империја, а подоцна од нациите-држави, против чија посмртоносна динамика била помалку успешна. Благодарение на НАТО и крајот на Студената војна, безбедноста повеќе не е најголемиот проблем. Наместо тоа, највидливата бенефиција која ја носи ЕУ е просперитетот кој го обезбеди преку Европа без граници; невидливата бенефиција – можеби поважна – беше обезбедувањето на добри политички односи. Овие произлегуваат од заедничкиот потфат да се направат законите кои владеат со европскиот безграничен простор. Праксата на соработка може да е здодевна и да одзема многу време но таа создава односи со соседите какви што ни една земја немала порано. Толку беше успешна ЕУ во создавањето средина во која малите земји можат да живеат удобно, што искушението Фландрија, Шкотска, Каталонија, и без сомение многу други да го уживаат луксузот на нивна сопствена држава може да стане пракса во иднина.
Ова не треба да биде изненадување бидејќи, за повеќето од малите држави се подобри од големите: поинтимни, покохезивни, поблиску до граѓаните. Само две работи ги прават големите држави посакувани: сигурноста од голема армија и просперитот на голем пазар. Хабсбуршката Монархија го обезбедувала првото, дозволувајќи им на различните националности да просперираат, а ЕУ го обезбеди второто, овозможувајќи им на малите држави да просперираат и да имаат глас во создавањето на правилата за нејзино управување.
Хабсбуршката Монархија најпрво била загрозена од колапсот на Отоманаската Империја, која ја донела физички премногу блиску до Русија и како последица исто така станала политички премногу зависна од Германија. Долго пред големата војна, таа започнала да го губи својот мулти-национален карактер (видливо во употребата на германскиот како официјален јазик на Империјата). А потоа била уништена од самата војна и нејзината очигледна неспособност да обезбеди физичка заштита на своите луѓе и политичка заштита за своите нации.
Овие потоа беа наградени со самоодлучност од победничките нации-држави. Ова се покажа како отровен подарок, бидејќи беа оставени голи пред лицето на моќните соседи и нивната сопствена слаба политичка култура. Тоа што повторно си ја стекнаа својата слобода и повторно ја воспоставија демократијата во рамките на Европската Унија е нивна заслуга, но исто така заслуга на ЕУ и НАТО.
Во контраст со светот на почетокот од последниот век, геополитичката средина на Европа денес е бенигна. Блискиот Исток и Медитеранот се вознемирени, но не повеќе од обично; Студената војна заврши, а Русија е преокупирана со правење пари, мирољубива активност; дури и Балканот прави колеблив напредок. Никој не размислува за војна.

Но заканата со која ЕУ се соочува сега е, на свој начин, исто толку смртоносна како и онаа со која се соочила Хабсбуршката Монархија пред сто години. Наместо неконтролираната експанзија на армии и морнарици од раниот 20 -ти век, кога малкумина ги разбирале импликациите од новата воена технологија, ние денес живееме во свет на неконтролирани глобални финансиски пазари кои ракуваат со инструменти разбирливи за малкумина. И оваа криза удира право во срцето на ЕУ. Ако ЕУ престане да биде носител на просперитет, и наместо тоа стане причина за осиромашување, таа исто така ќе се распадне. Бидејќи, за разлика од Хабсбуршката Монархија, ЕУ не е држава туку заедница на држави, нејзиниот колапс нема да започне во центарот, тука на краевите. Ако воопшто некогаш изумре, тоа ќе биде со цвилеж, а не со тресок. Оваа риба смрди од опашката, а не од главата. Експлозијата нема да се случи во Брисел, туку на улиците на Атина, Рим или Мадрид. Можеби веќе ги гледаме првите знаци. И ако експлозијата дојде, таа ќе ги сруши со себе отворените граници, единствениот пазар, праксата на односи на соработка со другите, колаборацијата на многу полиња, и, во нејзиниот центар, добрите политички односи кои го испорачаа мирот и чувството на заедништво преку 55 години.

На почетокот од Битката за завладувањето со Европа, во својата одлична книга која ги опишува дипломатските активности кои довеле до Првата светска војна, А. Ј. П. Тејлор напиша: “Во природната држава која Хобс ја замислил, насилството било единствениот закон, а животот бил ‘гадно суров и краток’. Иако индивидуите никогаш не живееле во оваа природна држава, Големите Сили на Европа отсекогаш живееле таму.” Тејлор, за чудо, ги изоставил првите две придавки кои Хобс ги користи. Оригиналот вели: “и животот на човекот, осамен, сиромашен, гаден, суров и краток”. Хобс пишува за животот на човекот надвор од општеството. Но аналогијата на Тејлор со државите функционира уште помоќно ако ги вклучиме овие две придавки: токму осамената природа на државите ги прави истовремено и сиромашни и опасни. Државите, како и луѓето, живеат подобро во заедници. Нашето најголемо достигнување е тоа што Големите Сили на Европа повеќе не живеат според правилата кои Хобс ги евоцира (или недостатокот од нив). Ако Европа го изгуби тоа, ќе изгуби повторно сe што беше изгубено со Хабсбуршката Монархија.
Ова не е неизбежно. За разлика од војната, не постојат победници кога колабираат финансиските пазари (не, дури ни Џорџ Сорос). Ако не успееме, тоа ќе биде заради грешки во нашите економии или погрешни проценки на нашите политики или пак заради колективна глупавост. Но за да се дотера токму не е потребно чудо. Треба само отворена дебата, отворени умови, подготвеност за слушање и учење. Интелектуална јасност и човечка симпатија е сe што ни треба, плус разбирање за она што би можеле да го изгубиме.