Το ξεχασμένο, εν εξελίξει πείραμα των Λαϊκών Δημοκρατιών στην Ανατολική Ουκρανία

“The breakaway regions of Donetsk and Luhansk” War in eastern Ukraine has killed over 10,000 people and displaced around two million. The outbreak of the conflict coincided with self-proclaimed states breaking away in Donetsk and Luhansk, where Themis Tzimas now looks at interim developments.

Η διαμάχη στην Ανατολική Ουκρανία εξακολουθεί, όπως και οι συνέπειές της στο πλαίσιο αντιπαράθεσης ΗΠΑ και ΕΕ από τη μια και Ρωσίας από την άλλη. Παρότι πολύ μελάνι έχει χυθεί για τις άμεσες και έμμεσες συνέπειες αυτής της σύγκρουσης, ελάχιστη σημασία έχει δοθεί στο γεγονός ότι οι αποσχισθείσες περιοχές, Ντονιέτσκ και Λουχάνσκ – έχουν επιλέξει τον προσδιορισμό “Λαϊκές Δημοκρατίες” και στο τι αυτός ο όρος εξηγεί αλλά και σηματοδοτεί.

Σε μια χώρα όπως η Ουκρανία, που τα μνημεία του σοβιετικού παρελθόντος συμπυκνώνουν συχνά την απόρριψη του μέρους αυτού της ιστορίας της περιοχής και όπου η σχέση με τη ιστορία είναι περίπλοκη, “πολύ-ταυτοτική” και άμεσα συγκρουσιακή, η επιλογή του όρου “Λαϊκές Δημοκρατίες”, αντί του πιο “ορθόδοξου” “Δημοκρατίες” – Republics – αν και σε πρώτη φάση μπορεί να προκαλεί εντύπωση στον εξωτερικό παρατηρητή, ωστόσο δείχνει πολλά για το παρόν και το μέλλον.

Site of the old Lenin statue. Photo: MsSaraKelly. Source: Flickr

Η πρώτη ερμηνεία έχει να κάνει με τη σχέση ιστορικής εξέλιξης και παρούσας ηγεμονικής ταυτότητας στους πολίτες των δύο περιοχών. Σε αντίθεση με την υπόλοιπη Ουκρανία, η σοβιετική ταυτότητα δεν αποκηρύχτηκε ποτέ. Η σοβιετική παράδοση είναι έντονη, όπως η πόλη Σταχάνοφχα, προς τιμή του ήρωα της ΕΣΣΔ Σταχάνωφ, έξω από το Λουχάνσκ, μαρτυρεί. Στους δρόμους τα σοβιετικά σύμβολα δεσπόζουν, ενώ τα αγάλματα του Λένιν αποτέλεσαν βασικά σημεία αντίστασης στις επιθέσεις από φασιστικές ομάδες προερχόμενες από το Κίεβο, μετά τα γεγονότα της πλατείας Μαϊντάν. Η ισχύς του σοβιετικού παρελθόντος στο συλλογικό φαντασιακό, δένει υβριδικά με την επιλογή και κυριαρχία της ρωσικής ταυτότητας, ενίοτε με τρόπο που θα έκανε τους γεννήτορες της ΕΣΣΔ να ξαφνιάζονται – και μάλλον όχι ευχάριστα – δεδομένου του ρόλου της ορθοδοξίας και της ρωσικής εθνικής συνείδησης, ακόμα και από ανθρώπους χωρίς άμεση ρωσική καταγωγή.

Οι σοβούσες εντάσεις μέσα στην Ουκρανία μετά την ανεξαρτησία της βάθυναν ακόμα περισσότερο τις διαχωριστικές γραμμές και επιπλέον ώθησαν ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού να συσπειρωθούν γύρω από τις ταυτότητες που τους παρείχαν τη μεγαλύτερη δυνατή συνοχή, προσανατολισμό και προστασία. Η Αν. Ουκρανία άλλωστε αισθανόταν πάντοτε μακριά από το Κίεβο και πιο κοντά στη Ρωσία. Υπήρχε ένα άτυπο καθεστώς διαφορετικότητας το οποίο οι πολίτες αισθάνθηκαν ότι απειλούνταν από το νέο καθεστώς μετά το Μαϊντάν.

Ο δεύτερος λόγος έχει να κάνει με τις δομές που η ίδια η σύγκρουση διαμόρφωσε. Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι στην αφήγηση από πλευράς των πολιτών των Λαϊκών Δημοκρατιών, η οποία διαφοροποιείται ιδιαιτέρως από εκείνες των κυρίαρχων δυτικών ΜΜΕ, οι εξεγέρσεις στο Ντονιέτσκ ξεκίνησαν όταν το νέο καθεστώς της Ουκρανίας, μετά το Μαϊντάν αποφάσισε την απαγόρευση της ρωσικής γλώσσας και το ξήλωμα των αγαλμάτων του Λένιν. Τα γεγονότα που οδήγησαν στην απόσχιση και ανακήρυξη των δύο Λαϊκών Δημοκρατιών, ξεκίνησαν από το Χάρκοβο με το επιχειρούμενο γκρέμισμα του αγάλματος του Λένιν, οπότε και ναζιστικές συμμορίες εισέβαλαν σε σπίτια και εκτέλεσαν περίπου 1000 άτομα, το Μάρτιο του 2014.

Τα γεγονότα προκάλεσαν προσφυγικό ρεύμα από το Χάρκοβο προς το Ντονιέτσκ και το Λουχάνσκ. Το σοκ των γεγονότων ήταν καταλυτικό όπως και ο φόβος από την επέλαση των ομάδων του Κιέβου στις ανατολικές περιοχές. Σε αυτή τη συγκυρία, τα αγάλματα του Λένιν κατέστησαν τα σημεία αναφοράς της ηγεμονικής στα ανατολικά ταυτότητας, με αποτέλεσμα γύρω από αυτά να ξεκινήσει αρχικά ειρηνική και κατόπιν ένοπλη περιφρούρηση.

Οι πολιτοφυλακές της ένοπλης περιφρούρησης, αποτελούνταν κυρίως από βιομηχανικούς εργάτες, προοδευτικούς πολίτες και εν μέρει κομμουνιστές. Στο ίδιο πλαίσιο αναδεικνύεται το ταυτοτικό στοιχείο ως συνεκτικό όχι μόνο των Ρώσων της περιοχής αλλά και δεκάδων εθνοτήτων, δεδομένου ως βιομηχανικές περιοχές συγκέντρωναν εργάτες από όλη την ΕΣΣΔ. Σύμφωνα με μια εκτίμηση πρόκειται για περίπου 90 εθνότητες.

Η βάση των εξελίξεων που ακολούθησαν είναι η συνείδηση μιας κοινής και απειλούμενης ταυτότητας και ο αυθορμητισμός, η οργάνωση των δυνάμεων “από τα κάτω”. Αυτή η τάση, από τα κάτω προς τα πάνω συνέπεσε με την προϋπάρχουσα απαξίωση των κομμάτων που δραστηριοποιούνταν στις εν λόγω περιοχές.

Τα στελέχη που αποτέλεσαν τις κυβερνήσεις των λαϊκών δημοκρατιών δεν προέρχονται από τους παραδοσιακούς κομματικούς μηχανισμούς. Οι Λαϊκές Δημοκρατίες αποπειρώνται έτσι να εκφράσουν μια κινηματική βάση και έναν ορισμένο βαθμό αυτό- οργάνωσης. Πρόκειται για κράματα με αναφορές στο σοβιετικό παρελθόν αλλά με συνύπαρξη ιδιωτικού και πολύ ισχυρού κρατικού τομέα, με μια κρατική τράπεζα χωρίς ιδιωτικές. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για έναν ισχυρό, αριστερό κεϋνσιανισμό και για ένα δημόσιο λόγο με έντονες σοβιετικές αναφορές.

Τα κοινοβούλια αποφάσισαν ότι δε θα υπάρχουν πολιτικά κόμματα λόγω του πολέμου αλλά πολιτικά κινήματα με κοινωνικό και εργατικό χαρακτήρα. Η βιομηχανία, που αποτελεί και το βασικό τομέα της οικονομικής δραστηριότητας, περνάει δύσκολες ώρες διότι βρίσκεται υπό τον ουκρανικό νόμο και ως εκ τούτου η Ρωσία της έχει επιβάλλει κυρώσεις.

Η ανακήρυξη των δύο Λαϊκών Δημοκρατιών πέρα από τις προφανείς συνέπειες – διεθνοπολιτικές και διεθνοδικαιικές – διαθέτει κάποιες κρίσιμες πτυχές που μας διαφεύγουν: πρώτον, αναδεικνύουν το ρόλο των ταυτοτήτων και τη συγκρότησή τους σε πολύ- παραγοντική βάση. Οι εύκολες εξηγήσεις που συνήθως επιμένουν σε μονοδιάστατες αναγνώσεις- εθνικές, θρησκευτικές κλπ – αποτυγχάνουν όχι μόνο σε αυτήν αλλά και σε άλλες περιπτώσεις να συλλάβουν το εύρος των πολιτικών, πνευματικών, κοινωνικών – ταξικών, οικονομικών και ψυχολογικών επιδράσεων. Δεύτερον, καταδεικνύουν το ρόλο της οργάνωσης στη βάση, του αυθόρμητου στοιχείου, ως αντί- συστημικών κινήτρων δράσης, που ορίζουν τομές με το παρελθόν. Υπό αυτήν έννοια, οι δύο Λαϊκές Δημοκρατίες, με τις δικές τους ιδιαιτερότητες, είναι τμήματα ενός πολύ ευρύτερου διεθνώς ρεύματος που αποπειράται να εντοπίσει νέες όψεις της κυριαρχίας, της δημοκρατίας και του αυτοπροσδιορισμού, μέσα από δύσκολες και συχνά αντιφατικές επιλογές.