Ταυτότητες στην Ουκρανία

Στη μετασοβιετική Ουκρανία, του παγωμένου πολέμου με τους ρωσόφιλους αυτονομιστές στα ανατολικά, της διαφθοράς και των ολιγαρχών, της οικονομικής κρίσης και του ΔΝΤ, οικοδομείται μια νέα εθνική ταυτότητα, πέρα από γλώσσα και θρησκεία, μια civic identity. Ο σπόρος έπεσε στην πλατεία ανεξαρτησίας Maidan, εκεί όπου τέτοιες μέρες πριν από τρία χρόνια συγκεντρώθηκαν οι Ουκρανοί σε μαζικές εκδηλώσεις κατά τού τότε προέδρου Βίκτορ Γιανουκόβιτς.

Πλέον η Επανάσταση του Euromaidan (που γρήγορα απέβαλε το πρώτο συνθετικό της και απέμεινε σκέτο Maidan) αναφέρεται στην Ουκρανία ως Επανάσταση της Αξιοπρέπειας. Κάποιοι από τους συμμετέχοντες έχουν συναίσθηση ότι ενδεχομένως υπήρξαν υποκείμενα σε μια παρτίδα “πολιτικής μηχανικής” για την αλλαγή του καθεστώτος. Αυτό όμως δεν αναιρεί τους λόγους για τους οποίους κατέβηκαν στην πλατεία τον Νοέμβριο του 2013 και παρέμειναν εκεί μέχρι τον Φεβρουάριο του 2014. Αυτό στο μεγαλύτερο μέρος της Ουκρανίας, γιατί στις ανατολικές φιλορωσικές περιοχές και στη Ρωσία, αλλά και σε χώρες με φιλορωσικά ή/και αντιαμερικανικά/αντιευρωπαϊκά αισθήματα το Μαϊντάν έχει εγγραφεί ως το πραξικόπημα που έριξε τον εκλεγμένο πρόεδρο.

ΣΤΗΝ ΠΡΕΣΑ ΤΩΝ ΓΕΙΤΟΝΩΝ

Επιστροφή στην Ουκρανία, που αναζητά την ταυτότητά της έπειτα από αιώνες ανάμεσα στις πιέσεις των μεγάλων δυνάμεων της εποχής: από τη Χρυσή Ορδή των Μογγόλων, στο Μεγάλο Δουκάτο της Λιθουανίας και στο βασίλειο της Πολωνίας. Πάντα στην πρέσα, να διαμελίζεται μεταξύ των γειτονικών δυνάμεων, από τον 19ο αιώνα ενσωματώθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της στη Ρωσική Αυτοκρατορία, και ό,τι περίσσεψε στην Αυστροουγγαρία. Οι διάφορες προσπάθειες ανεξαρτησίας, ανάμεσα σε εμφυλίους και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, απέτυχαν – και η Ουκρανία φάνηκε να συμβιβάζεται ως μέρος της ΕΣΣΔ.

Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έκανε μία ακόμα προσπάθεια να αποκτήσει υπόσταση, με τον Στεπάν Μπαντέρα, που κατά το παρελθόν αγωνίστηκε κατά της Πολωνίας και της Σοβιετικής Ένωσης και δεν δίστασε να συνεργαστεί με τους Ναζί για να πραγματώσει το όραμά του για ανεξάρτητη Ουκρανία. Βέβαια, όταν ανακήρυξε ανεξάρτητο ουκρανικό κράτος, το 1941, συνελήφθη και φυλακίστηκε – και αυτό είναι το άλλοθι που τον δικαιώνει σήμερα στη συνείδηση μέρους της ουκρανικής κοινωνίας. Απελευθερώθηκε από τους Γερμανούς το 1944, με την ελπίδα ότι θα απωθούσε της σοβιετικές δυνάμεις, και εκτελέστηκε το 1959 στο Μόναχο από την KGB. Το 2010, ο πρόεδρος Γιούσενκο του απέδωσε τον τίτλο Ήρωας της Ουκρανίας, ενέργεια που καταδικάστηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο καθώς και από πολωνικές, ρωσικές και εβραϊκές οργανώσεις και χαρακτηρίστηκε παράνομη από τον επόμενο πρόεδρο Βίκτορ Γιανουκόβιτς και από το δικαστήριο το 2010. Σήμερα, ένα σημαντικό μέρος του πληθυσμού στη Δυτική Ουκρανία τον θεωρεί ήρωα, αν και στο σύνολο της χώρας συγκεντρώνει μαζί με τον Στάλιν και τον Γκορμπατσόφ τις πιο αρνητικές κρίσεις. Μόλις πριν από 25 χρόνια αυτή η χώρα απέκτησε χαρακτηριστικά ανεξάρτητου κράτους, κι ακόμα ψάχνει την απάντηση στο τι σημαίνει να είναι κανείς Ουκρανός. Γιατί δεν είναι ούτε η γλώσσα, ούτε η θρησκεία που καθόριζαν τα χαρακτηριστικά όπως έθνους, όπως σε προηγούμενες περιπτώσεις εθνογένεσης.

ΔΕΝ ΚΑΝΕΙ Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΝ ΟΥΚΡΑΝΟ

“Μετά το Μαϊντάν υπάρχει μια άνθηση της εθνικής συνείδησης ως κοινωνικής. Οι Ουκρανοί άρχισαν να νιώθουν ευθύνη για τη χώρα τους, τη γλώσσα τους, τον πολιτισμό τους, την κοινωνία τους. Υπήρχε η αίσθηση ότι η ουκρανική κοινωνία ανήκει στους πολίτες, ότι έχουν λόγο και μπορούν να επηρεάσουν τις εξελίξεις”, μου λέει ο καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο πανεπιστήμιο Taras Shevchenko Αντριί Σαβένκο.

Ποια γλώσσα όμως; Στη δυτική Ουκρανία οι περισσότεροι μιλούν ουκρανικά όπως και στην ύπαιθρο σε όλη τη χώρα, όμως στα αστικά κέντρα της κεντρικής και ανατολικής Ουκρανίας, και ιδιαίτερα στο Κίεβο, τα ρωσικά παραμένουν lingua franca. “Μπορεί να ρωτάς κάποιον στα ρωσικά και να σου απαντούν στα ουκρανικά, ή το αντίστροφο, κι αυτό να μην προκαλεί καμία εντύπωση”, μου λέει η Bέρα Μπαλντινιουκ, αρχισυντάκτρια στην πολιτιστική επιθεώρηση Korydor.

Η μάχη κατά της ουκρανικής γλώσσας ξεκίνησε τον 17ο αιώνα επί τσάρου, οπότε είχε απαγορευτεί στα σχολεία. “Υπήρχαν περισσότερο ή λιγότερο φιλελεύθερες περίοδοι, αλλά η γενική ιδέα ήταν ότι μπορούσες να μιλάς ουκρανικά στα χωριά όμως όχι σε δημόσιες υπηρεσίες και σε ιδρύματα, στα επίσημα έγγραφα”, μου εξηγεί η ιδιοκτήτρια του εκδοτικού οίκου Yakaboo Publishing Οξάνα Φορόστινα. Στο θέατρο, η ουκρανική επιτρεπόταν για τις κωμωδίες αλλά όχι για σοβαρά έργα. Μετά την επανάσταση των μπολσεβίκων (πολλοί εκ των οποίων ήταν Ουκρανοί) είχαμε την αναγέννηση του ουκρανικού πολιτισμού και γλώσσας, όμως στα τέλη τού ’20 με αρχές τού ’30 οι περισσότεροι από αυτούς εκτελέστηκαν ή στάλθηκαν στην εξορία. Ακόμα και οι κανόνες της γραμματικής άλλαξαν για να μοιάζουν πιο πολύ με τα ρωσικά. Το να ήσουν μέλος του κομουνιστικού κόμματος ήταν προϋπόθεση για κοινωνική κινητικότητα και δεν μπορούσες να ανέλθεις στα υψηλά κλιμάκια του κόμματος χωρίς να μιλάς ρωσικά. Η ρωσική ήταν το διαβατήριο για τη διαδικασία της αστικοποίησης, για αυτό και οι χωριατοπούλες που συνέρρεαν στις πόλεις για να δουλέψουν στα εργοστάσια άρχιζαν αμέσως να μιλούν ρωσικά.

Πλέον, στη μετα-Μαϊντάν εποχή και στη διαδικασία οικοδόμησης μιας νέας εθνικής ταυτότητας πολλοί ρωσόφωνοι προσπαθούν να χρησιμοποιούν περισσότερο τα ουκρανικά, κι ας κάνουν λάθη. “Στο μετρό ακούω ζευγάρια να μιλάν ουκρανικά. Αυτό όταν ήμουν φοιτητής, δεν ήταν συνηθισμένο, ήταν δείγμα ότι κάποιος ήταν ή εθνικιστής ή χωριάτης”, μου λέει ο καθηγητής Σαβένκο. Από την άλλη, τα παιδιά που γεννήθηκαν μετά την ανεξαρτησία της Ουκρανίας μιλούν ρωσικά γιατί αυτά ακούν από τους γονείς τους. Στα ουκρανόφωνα σχολεία (γιατί υπάρχουν και αμιγώς ρωσόφωνα) τα παιδιά κάνουν μάθημα στα ουκρανικά, αλλά μπορεί ο δάσκαλος να τους μιλά στο διάλειμμα στα ρωσικά.

Όμως η γλώσσα δεν αποτελεί ακόμα καθοριστικό στοιχείο της ταυτότητας – και ίσως αργήσει να αναδειχθεί ως τέτοιο. Το να μιλάς ρωσικά δεν σε κάνει αντι-ουκρανό. Πολλοί ακροδεξιοί εθνικιστές, πρώην και νυν μέλη του Δεξιού Τομέα, ή στρατιώτες που πολέμησαν στο ανατολικό μέτωπο, μιλούν με μεγαλύτερη άνεση τα ρωσικά. Ο ίδιος ο σημερινός πρόεδρος, Πέτρο Ποροσένκο, είναι ρωσόφωνος.

Ποια είναι η ταυτότητα των φιλορώσων αυτονομιστών που μάχονται στα ανατολικά της Ουκρανίας; Δυστυχώς δεν είχα τη δυνατότητα να ρωτήσω τους ίδιους για το πώς αυτοπροσδιορίζονται. Οι Ουκρανοί με τους οποίους μίλησα προσπαθούν να με πείσουν ότι οι Ανατολικοουκρανοί έχουν… παραπλανηθεί στον αυτοπροσδιορισμό τους. “Μάλλον πολλοί από αυτούς θεωρούν πως είναι Ρώσοι εξαιτίας της γλώσσας και των εθίμων”, “Η ταυτότητά τους αποτελείται από ένα μείγμα πολύ εθνικιστικών απόψεων υπέρ της Ρωσίας αλλά και της Σοβιετικής Ένωσης, από θρησκευτική ορθοδοξία και αντιδυτικά αισθήματα”, “Νιώθουν μέρος του russkyi mir, του ρωσικού κόσμου”, ήταν μερικές από τις απόψεις που άκουσα – όπως φυσικά ότι πολλοί στην ανατολική Ουκρανία είναι μίσθαρνα όργανα του Πούτιν, αλλά και ότι η ΕΣΣΔ έκανε εκκαθαρίσεις στην περιοχή, όπου παλιά ζούσαν άτομα ουκρανικής συνείδησης.

Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΣΤΟ ΝΕΟ ΕΘΝΟΣ

Στην προσοβιετική Ουκρανία κυρίαρχο θρησκευτικό δόγμα ήταν η ορθοδοξία, με λίγους ουνίτες (που διατηρούν μεν το τελετουργικό της ανατολικής ορθόδοξης εκκλησίας, αλλά αναγνωρίζουν το πρωτείο στον πάπα), μουσουλμάνους και εβραίους. Μετά από εβδομήντα χρόνια κομουνιστικού καθεστώτος και αθεΐας, οι Ουκρανοί στρέφονται ξανά στην εκκλησία, άλλοι αναζητώντας παρηγοριά για να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες τού σήμερα και άλλοι ένα σταθερό (αντιδυτικό) σημείο αναφοράς σε έναν κόσμο ξένο προς αυτούς. Τα δύο τρίτα των Ουκρανών αυτοπροσδιορίζονται ορθόδοξοι. Κάτω από αυτή την ομπρέλα στριμώχνονται δυο μεγάλες και αρκετές μικρότερες εκκλησίες: η παλαιότερη Ορθόδοξη Εκκλησία που υπάγεται στο Πατριαρχείο της Μόσχας και το νεότευκτο Πατριαρχείο του Κιέβου, που ιδρύθηκε μετά την ανεξαρτησία της χώρας, το 1991, και μέχρι στιγμής θεωρείται “μη κανονική” από το Οικουμενικό Πατριαρχείο (κατόπιν πιέσεων του Πατριαρχείου Μόσχας). Μάλιστα, αυτό ήταν ένα από τα πιο δύσκολα ζητήματα, που συζητήθηκε έντονα στο παρασκήνιο και τους διαδρόμους αλλά δεν τέθηκε ποτέ στο τραπέζι της Πανορθόδοξης Συνόδου, που έγινε στην Κρήτη τον Ιούνιο του 2016.

Πώς νιώθουν οι πιστοί που η εκκλησία τους υπάγεται στο Πατριαρχείο μιας χώρας η οποία, σύμφωνα με την προσέγγιση των Ουκρανών, έχει καταλάβει εκτάσεις της χώρας τους; “H κανονική εκκλησία που ανήκει στο πατριαρχείο Μόσχας είναι η πιο μεγάλη εκκλησία του ουκρανικού κράτους. Ακόμα και υπό τις σημερινές, καθόλου ευνοϊκές, συνθήκες, τα τελευταία στατιστικά δεδομένα δείχνουν ότι ο πολιτικός παράγοντας δεν επηρεάζει τόσο βαθιά το θρησκευτικό συναίσθημα του”, μου λέει ο επίσκοπος Κλήμης, εκπρόσωπος Τύπου στη Λαύρα των Σπηλαίων του Κιέβου, το μοναστήρι-σύμβολο για τους ορθοδόξους στην Ουκρανία.

Μετά την προσάρτηση στης Κριμαίας και τον πόλεμο με τους φιλορώσους αυτονομιστές στα ανατολικά, καταγράφεται μείωση των υποστηρικτών του Πατριαρχείου της Μόσχας. Σύμφωνα με πρόσφατες μετρήσεις, το ποσοστό των Ουκρανών που υποστηρίζουν το “μη κανονικό” Πατριαρχείο ήταν 31,1% το 2011 και 44,2% σήμερα, ενώ το ποσοστό όσων υποστήριζαν τη Μητρόπολη Κιέβου (που υπάγεται στο Πατριαρχείο Μόσχας) μειώθηκε από 25,9% σε 20,8%. Τα ίδια πάνω-κάτω ποσοστά αναφέρει και ο επίσκοπος Κλήμης, λέγοντας ότι, “Δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι η πολιτική κατάσταση έχει επηρεάσει τον κόσμο, αλλά τα πράγματα δεν είναι τραγικά. Στις έρευνες ρωτούν τον κόσμο αν ανήκει στη ρωσική ή την ουκρανική εκκλησία και είναι εύκολο να μπερδευτούν”, αντιτείνει. Όπως υποστηρίζει, “Η ενότητα με το Πατριαρχείο της Μόσχας δεν έχει πολιτική υπόσταση. Για εμάς, αυτή η ενότητα είναι ένδειξη κανονικότητας, δηλαδή της παρουσίας του Αγίου Πνεύματος”.

ΟΙ ΕΒΡΑΙΟΙ

Φέτος η Ουκρανία πραγματοποίησε πολυήμερες εκδηλώσεις μνήμης για τα 75 χρόνια από τη σφαγή 34.000 Εβραίων μέσα σε δύο μέρες, από τους Ναζί και τους Ουκρανούς συνεργάτες τους, στο Babi Yar. Στις εκδηλώσεις συμμετείχε και ο πρόεδρος του Ισραήλ Reuven Rivlin, ενώ ο Ουκρανός πρόεδρος Petro Poroshenko αναγνώρισε ότι, εκτός από αυτούς που έσωσαν Εβραίους, “υπήρχαν και αυτοί για τους οποίους ντρεπόμαστε, και αυτό δεν μπορεί να σβηστεί από τη συλλογική μνήμη”.

Οι Εβραίοι αποτελούν πλέον το 1% του πληθυσμού της Ουκρανίας, όταν πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν το ένα τρίτο του πληθυσμού. Εδώ και μερικούς μήνες, η Ουκρανία έχει τον πρώτο Εβραίο πρωθυπουργό στην ιστορία της, τον τριανταοκτάχρονο Volodymyr Groysman, ο οποίος δεν κρύβει την ταυτότητά του. 1

“Το Εuromaidan ήταν κομβικό σημείο. Πλέον δεν έχουμε απλώς Εβραίους που ζουν στη Ουκρανία, έχουμε Ουκρανούς Εβραίους”, εκτιμά. Πράγματι, κατά τη διάρκεια του Μαϊντάν διάσημοι Εβραίοι καλλιτέχνες, ραβίνοι και επικεφαλής εβραϊκών κοινοτήτων υποστήριξαν δημοσίως το Μαϊντάν και βγήκαν στη σκηνή της πλατείας. “Ο αντισημιτισμός είναι παρών σε όλες τις κοινωνίες. Υπήρχε προπολεμικά, υπάρχει μεταπολεμικά, πριν και μετά το Μαϊντάν. Όμως θα έλεγα ότι τώρα μειώνεται”, μου λέει o καθηγητής στο Καθολικό Πανεπιστήμιο της Ουκρανίας στο Lviv, Yaroslav Hrytsak, στο περιθώριο ενός συνεδρίου που εντάσσεται στις εκδηλώσεις μνήμης για το Βabi Yar.  Τα στοιχεία τον επιβεβαιώνουν. Σύμφωνα με την έρευνα του Anti Defamation League για το 2015, το 32% των Ουκρανών υιοθετούν αντισημιτικά στερεότυπα (από 38% το 2013). Το αντίστοιχο ποσοστό για την Ελλάδα ήταν 67% (και παραμένει σταθερά το μεγαλύτερο στην Ευρώπη).Ο Καναδός Berel Rodal, εκ των ιδρυτών της οργάνωσης Ukranian Jewish Encounter, πιστεύει ότι αυτό που συνέβη στο παρελθόν καθορίζει τον τρόπο κατανόησης της ιστορίας στο σήμερα. “Σε ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας οι σχέσεις μεταξύ Εβραίων και Ουκρανών δεν ήταν ομαλές. Για τους Ουκρανούς, π.χ., o Bohdan Khmelnytsky ήταν εθνικός ήρωας, ενώ στο εβραϊκό συλλογικό φαντασιακό είναι ο μεγάλος κακός. Δεν είναι σημαντικό να δικαιολογήσουμε, αλλά να καταλάβουμε πώς τον αντιμετωπίζουν οι δυο πλευρές και το ιστορικό πλαίσιο κατά το οποίο συνέβησαν αυτά”. Όπως σημειώνει, οι Ουκρανοί ήταν για αιώνες ένας λαός χωρίς κράτος και στη συνείδησή τους είναι τα θύματα της ιστορίας. Σήμερα μόλις, μετά την ίδρυση του ανεξάρτητου κράτους, χτίζουν την ταυτότητά τους – δεν έχουν ιστορία αυτοδιοίκησης και πρέπει να λειτουργήσουν με βάση τη realpolitik.

Όσο για τους Εβραίους της Ουκρανίας, επί ΕΣΣΔ τα διαβατήρια τους δεν έγραφαν ως εθνικότητα “Ουκρανός” όπως των υπολοίπων αλλά “Εβραίος”, κάτι που γινόταν για λόγους διακρίσεων. “Δεν μπορούσες να αποφασίσεις εσύ ο ίδιος ποια ήταν η ταυτότητά σου και τι σήμαινε να είσαι Εβραίος, είχαν αποφασίσει άλλοι, τη στιγμή που δεν μπορούσες καν να ασκείς τα θρησκευτικά σου καθήκοντα”, μου λέει ο Benjamin Cohen, ένας Αμερικανός φοιτητής που ζει στη χώρα. “Μετά το Μαϊντάν, αναπτύσσεται μια εθνική ταυτότητα πολίτη, μια ταυτότητα πολιτική και όχι εθνοτική, και σε αυτό το πλαίσιο οι Ουκρανοί Εβραίοι έχουν την ευκαιρία να αποφασίσουν οι ίδιοι για την ταυτότητά τους. Πάντως έχω την αίσθηση ότι ο κόσμος ακόμα ξεχωρίζει το να είσαι Εβραίος από το να είσαι Ουκρανός – το θέμα έχει εσωτερικοποιηθεί από την προηγούμενη γενιά”, εκτιμά.

O Ισραηλινός ιστορικός Shimon Redlich γεννήθηκε το 1935 στο Berezhany, μια πόλη στη σημερινή δυτική Ουκρανία, που τότε ήταν πολωνικό έδαφος. Το 1941 τον βρίσκει περιορισμένο στο γκέτο, ενώ το καλοκαίρι του 1943 σηματοδοτεί το τέλος της εβραϊκής κοινότητας στην πόλη. Χιλιάδες εκτελούνται πάνω στους τάφους του εβραϊκού νεκροταφείου (μεταξύ αυτών και ο πατέρας του) ή εκτοπίζονται στα στρατόπεδα συγκέντρωσης Belzec. Ο ίδιος και η μητέρα του κρύφτηκαν κάπου στο γκέτο, και μια οικογένεια Πολωνών τούς έφερνε φαγητό για 6 μήνες. Μετά κρύφτηκαν στο σπίτι μιας Ουκρανής με μικρά παιδιά. Έτσι, σώθηκε από μια οικογένεια Πολωνών και μια οικογένεια Ουκρανών, οπότε έχει μόνο φιλικά αισθήματα για τη χώρα. Όταν όμως τον ρωτώ για τον συνεργάτη των ναζί Στεπάν Μπαντέρα, που αναδείχθηκε ως εθνικός ήρωας στη μετασοβιετική Ουκρανία, δεν διστάζει να πει τα εξής: “Κάθε έθνος χρειάζεται ήρωες, αλλά αν διαλέξεις λάθος ήρωες έχεις πρόβλημα. Κανένα έθνος δεν μπορεί να γίνει πραγματικά δημοκρατικό και φιλελεύθερο αν δεν αντιμετωπίσει με ειλικρίνεια το παρελθόν του. Αν τα δημόσια πρόσωπα δεν κρατούν κριτική στάση για το τι έκανε μέρος των Ουκρανών στους Εβραίους, δεν μπορώ να θεωρήσω ότι η χώρα πάει προς τη φιλελεύθερη δημοκρατική κατεύθυνση”, λέει.

“Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΜΑΣ ΕΝΩΣΕ ΣΕ ΕΘΝΟΣ”

Σε αντίθεση με τον Redlich, ένας άλλος Εβραίος που συνάντησα στο ίδιο συνέδριο, ο Asher Joseph Cherkaskyi, απέφυγε να θίξει το θέμα του Μπαντέρα. “Δεν μπορώ να είμαι απόλυτος. Αν διαβάσεις ρωσικό Τύπο, θα πιστέψεις ότι ο Μπαντέρα ήταν κατά των Εβραίων. Από όσο ξέρω, ο Στεπάν Μπαντέρα είχε πολλούς Εβραίους γιατρούς στην ομάδα του και είχε φυλακιστεί σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Για μένα δεν είναι πρόβλημα που οι Ουκρανοί τον θεωρούν ήρωα και τον τιμούν. Σήμερα ανακαλύπτουμε νέους τρόπους συνύπαρξης και δημιουργούμε μαζί το μέλλον”, λέει στο Inside Story. Πρόκειται για μια εμβληματική φιγούρα ενός ορθόδοξου Εβραίου με μακριά λευκή γενειάδα και την εβραϊκή κιπά στο κεφάλι, με μεγάλη δημοφιλία μεταξύ των παρευρισκομένων, στους οποίους δείχνει φωτογραφίες του ίδιου από το μέτωπο, φορώντας παραλλαγή και κρατώντας πυροβόλο όπλο. Ο Cherkaskyi υπηρέτησε στο παραστρατιωτικό τάγμα Dnipro 2 και πιστεύει ότι “Αυτός ο πόλεμος μας ένωσε όλους σε ένα έθνος – Εβραίοι, Ουκρανοί, Γεωργιανοί, Τσετσένοι, Οσετοί: δεν έχει σημασία η θρησκεία ή η εθνότητα”. Δεν είναι τυχαίο ότι όλοι οι παραπάνω λαοί είχαν ή εξακολουθούν να έχουν ανοιχτούς λογαριασμούς με τη Ρωσία. Ο ίδιος θεωρεί ότι ήταν το συνταγματικό του καθήκον ως πολίτη να πολεμήσει για την Ουκρανία. Όσο για τους αυτονομιστές, θεωρεί ότι, “Αν πολεμάς για τη Ρωσία, είσαι προδότης, αυτό είναι εγκληματική πράξη”. Όταν τον ρωτώ για τους ακροδεξιούς και τη στάση τους απέναντι στους Εβραίους, μου απαντά ότι ένας από τους καλύτερους φίλους του, o Dmytro Yarosh, ήταν εκ των ηγετών του Δεξιού Τομέα. Οι ερωτήσεις μου για τον Μπαντέρα και τους ακροδεξιούς τον έβαλαν σε υποψίες και λίγο αργότερα με ρώτησε αν είμαι κομουνίστρια, αν θαυμάζω τον Πούτιν, και μου ζήτησε να δεσμευτώ ότι θα γράψω σωστά τα όσα είπε.

Ένας άλλος φίλος του, ο Borislav Βereza, μου συστήθηκε αρχικά ως πρώην εκπρόσωπος Τύπου του Δεξιού Τομέα, αλλά αμέσως μου ζήτησε να διαγράψω αυτή του την ιδιότητα. Εκλέχτηκε ως ανεξάρτητος βουλευτής το 2014 και ήταν υποψήφιος δήμαρχος Κιέβου (8,8% στον α’ γύρο, 33,5% στον β’). Είναι ορθόδοξος Εβραίος και δεν το κρύβει. 3 Στη συνομιλία μας προτίμησε να μιλά στα ρωσικά, γιατί του ήταν πιο εύκολο. “Υπήρχαν πολλές εθνότητες στο Μαϊντάν. Αυτό μας βοήθησε στη διαδικασία ενοποίησής μας σε ένα έθνος και μας ενθάρρυνε στο ότι πάμε προς τη σωστή κατεύθυνση. Ο ουκρανικός εθνικισμός έκανε ένα μεγάλο βήμα, προχώρησε από την εθνική στην πολιτική ταυτότητα. Δεν συζητάμε το ποιος είσαι με βάση την εθνικότητά σου, αλλά με το αν είσαι έτοιμος να κάνεις κάτι καλό για την Ουκρανία. Στο μέτωπο της ανατολικής Ουκρανίας θα δεις μαχητές να μιλάνε και ρωσικά και ουκρανικά. Αυτό που τους συνδέει είναι η πίστη στο μέλλον της Ουκρανίας”. Πού πιστεύει ότι πρέπει να βρίσκεται πιο κοντά η χώρα του; “Πάντοτε η Ουκρανία επηρεαζόταν από άλλες χώρες. Σήμερα αυτές είναι η ΕΕ και οι ΗΠΑ. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι σχέση αφέντη- σκλάβου, όπως όταν μας είχε υπό την επιρροή της η Ρωσία. Είμαστε εταίροι, μας βοηθούν να παλέψουμε τη διαφθορά, να αλλάξουμε την Ουκρανία, μας βοηθούν να κόψουμε δεσμούς με το σοβιετικό παρελθόν μας. Οι άξιες μας είναι οι αξίες της Ευρώπης και του δυτικού κόσμου, ότι ο νόμος είναι πάνω από όλα, ότι υπάρχει ελευθερία λόγου. Αυτές οι αρχές ισχύουν ακόμη και τώρα στα χαρτιά, αλλά πρέπει να ξεπεράσουμε προβλήματα για να τις εφαρμόσουμε στην πράξη”.