Αποστολή στην Ουκρανία

H πρώτη μου εμπειρία από την Ουκρανία ήταν ένας ταξιτζής που με έκλεψε. Πλήρωσα 700 χρίβνιες (UAH) για μια διαδρομή που κανονικά θα κόστιζε λιγότερο από 70. Από το αεροδρόμιο έφτασα σχεδόν κατευθείαν στο χώρο του εκθεσιακού κέντρου Vystavkovyj του Κιέβου, εκεί όπου θα συναντούσα τον επικεφαλής της ακροδεξιάς εθνικιστικής οργάνωσης “Δεξιός Τομέας” Αντρίι Ταρασένκο, κατά του οποίου έχει ασκήσει ποινική δίωξη η Ρωσία για εγκλήματά κατά Ρώσων πολιτών.

“Ο Δεξιός Τομέας είναι ένα ενδιαφέρον φαινόμενο. Εμφανίστηκαν ως μια συμμαχία ακροδεξιών ομάδων, πολύ διαφορετικών μεταξύ τους. Κάποιες είναι ανοιχτά νεοναζί, κάποιες απλώς υπερσυντηρητικές. Οι ίδιοι αυτοπροσδιορίζονται ως ριζοσπαστικοί εθνικιστές, με τη διαφορά ότι δεν ενδιαφέρονται για θέματα φυλής ή εθνικότητας. Ο κάθε ένας που συμβάλλει για μια ανεξάρτητη Ουκρανία θεωρείται Ουκρανός”, λέει η Αλία Σάντρα, αρχισυντάκτρια του EuroMaidan Press.

Graffiti in Kyiv. Photo: Sophia Christoforidou.

Ο αντι-ρωσικός και αντι-ευρωπαϊκός Δεξιός Τομέας δεν κατάφερε στις πρόσφατες εκλογές να εισέλθει στη Βουλή. “Ήρθε από το πουθενά και τώρα διαλύεται. Ήταν απλώς μια “εξωτική ιστορία” για τα ΜΜΕ, αλλά δεν είχε υποστήριξη από τον κόσμο, γι’ αυτό δεν τα κατάφερε στις εκλογές”, θα μου πει η Οξάνα Φορόστινα, δημοσιογράφος και ιδιοκτήτρια ενός νεοσύστατου εκδοτικού οίκου. Σήμερα η οργάνωση έχει διασπαστεί και ο πρώην αρχηγός της Ντιμίτρο Γιάρος έχει κάνει το δικό του κόμμα, το οποίο κατέχει μία έδρα στην ουκρανική Ράντα των 450 μελών.

“Προσωπικά δεν έχω καμία συμπάθεια στον Δεξιό Τομέα: είναι αυταρχικοί, είναι ομοφοβικοί, αλλά δεν είναι ρατσιστές και αντισημίτες. Τμήματα που αποκόπηκαν από τον Δεξιό Τομέα είναι πιο κοντά σε ρατσιστικές ιδέες, κάποιοι έχουν και ναζιστικό παρελθόν. Επίσης έχουμε το Τάγμα του Aζόφ, που ανησυχεί πολύ περισσότερο τους αντιφασίστες και τους υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πάντως, ακόμα και σε αυτή την περίπτωση, όταν κάποια μέλη του τάγματος μπήκαν στη Βουλή, κατέβασαν τους τόνους ως προς τη ρατσιστική τους ρητορική. Φυσικά υποψιαζόμαστε ότι κατά βάθος εξακολουθούν να έχουν αυτήν την ατζέντα, αλλά ευτυχώς δεν έχουν επιρροή όταν πρόκειται για τη λήψη αποφάσεων”, συμπληρώνει ο Μαξίμ Μπούτκεβιτς, δημοσιογράφος και ακτιβιστής για τα ανθρώπινα δικαιώματα στο Social Action Center και μέλος της αριστερής οργάνωσης NoBorder.

Υπάρχει βέβαια και το εθνικιστικό κόμμα Svoboda, στελέχη του οποίου εκφράζουν ανοιχτά νεοναζιστικές θέσεις. Το Svoboda εξέλεξε 6 βουλευτές στις εκλογές του Οκτωβρίου του 2014, από 37 που εκλέχτηκαν το 2012. “Μπορούμε να πούμε ότι Ελλάδα εκφασίστηκε επειδή η Χρυσή Αυγή έχει 12 έδρες στη Βουλή; Η εικόνα μιας φασιστικής Ουκρανίας είναι αυτή που προβάλλουν τα ρωσικά μίντια”, συμπληρώνει ο καθηγητής Νεοελληνικών Σπουδών στο πανεπιστήμιο Taras Shevchenkoτου Κιέβου, Αντρίι Σαβένκο.

Μια γιορτή για τους εθελοντές

Πάντως, εκείνες τις πρώτες ώρες στο Κίεβο υποψιαζόμουν για κρυφο-φασίστα κάθε έναν που έβλεπα στο εκθεσιακό κέντρο Βιστακόβιι, όπου γινόταν μια γιορτή εθελοντών για όσους πολέμησαν στο ανατολικό μέτωπο ενάντια στους αντικυβερνητικούς. Ήταν μια γιορτή με τόσα ετερόκλητα στοιχεία όσο και η ίδια η χώρα. Κοπέλες ντυμένες με παραδοσιακές στολές και μουσική υπόκρουση τζαζ και σουίνγκ, νέοι που χόρευαν lindy hop, μια σκηνή του Ερυθρού Σταυρού, μοντέλα που επιδείκνυαν στολές καμουφλάζ που τους έκαναν να μοιάζουν με θάμνους, τέντες με χειροτεχνίες που πωλούνταν για την ενίσχυση των βετεράνων, σταντ όπου προσφέρονταν δωρεάν τσάι και τοπικό φαγητό. Και φυσικά άνδρες ντυμένοι με παραλλαγή.

“Παρέχουμε νομική και ψυχολογική βοήθεια στους στρατιώτες και σε όσους πολέμησαν εθελοντικά”, μου λέει ο Βίκτορ, ένας από τους εθελοντές που ενημερώνουν τους βετεράνους για τα δικαιώματά τους. Τι είδους νομική βοήθεια; Θα πρέπει να αποδείξουν ότι όντως πολέμησαν ώστε να δικαιούνται ένα υποτυπώδες μηνιαίο επίδομα 40 χρίβνιες. Πριν από 2 χρόνια, όταν άρχισε ο πόλεμος, “περνούσαν λεωφορεία και μάζευαν κόσμο από την πλατεία Μαϊνταν για να πολεμήσει στο Ντονμπάς, χωρίς έγγραφά και καταγραφές. Κανείς δεν σκεφτόταν ότι όταν επιστρέψουν δεν θα έχουν τίποτα”, λέει ο Βίκτωρ.

Όπως μου εξηγεί, όταν άρχισε ο πόλεμος με τον Πούτιν στην Κριμαία και μετά στο Ντονμπάς, στο ανατολικό άκρο της Ουκρανίας, ανάμεσα σε φιλορωσικές αυτονομιστικές και κυβερνητικές δυνάμεις, ο στρατός ήταν στο σημείο μηδέν. Τα τελευταία δύο χρόνια η πλειοψηφία των ενεργών Ουκρανών όλων των εθνικοτήτων υποστηρίζουν τον στρατό. Οι φτωχοί κατατάσσονται ως εθελοντές και οι πλούσιοι δίνουν χρήματα, αλλά δεν θέλουν να φαίνονται δημοσίως. Το κίνητρό τους δεν είναι απαραίτητα η ταπεινοφροσύνη, σκέφτομαι. Τις επόμενες ημέρες ένας επιχειρηματίας θα μου αναφέρει ότι δίνει 250.000 δολάρια κάθε χρόνο για τον στρατό, διευκρινίζοντας “μη νομίσετε ότι τα δίνω για όπλα, τα δίνω αποκλειστικά για φάρμακα”. Ο συγκεκριμένος επιχειρηματίας απέχει πολύ από το να θεωρηθεί ολιγάρχης, αλλά το ποσό είναι αστρονομικά μεγαλύτερο από τις 100 χρίβνιες (4 δολάρια) που αναλογούν στις ετήσιες δωρεές που κάνει κάθε ουκρανική οικογένεια.

Λίγα μέτρα πιο πέρα, σε ένα περίπτερο, στρατιώτες με το περιβραχιόνιο του Τάγματος Αζόφ (που παραπέμπει ευθέως στο σύμβολο των SS) μαθαίνουν σε παιδιά κάτω των δέκα ετών πώς να χειρίζονται όπλα.

Mια δημοφιλής τραγουδίστρια, η Tζούλια, μας λέει ότι από το 2014 ταξιδεύει στα σημεία των συγκρούσεων για να εμψυχώσει τους στρατιώτες, που πολεμούν ερμηνεύοντας τραγούδια που μιλάνε για τα κατορθώματα του αμφιλεγόμενου εθνικού ήρωα Στεπάν Μπαντέρα, ηγέτη του ιστορικού κινήματος ανεξαρτησίας της Ουκρανίας από τους Ρώσους και συνεργάτη των Ναζί.

Ο αρχηγός του Δεξιού Τομέα

Ένας από αυτούς που πήγαν στο μέτωπο τις πρώτες μέρες των συγκρούσεων ήταν ο Αντρίι Ταρασένκο, εκ των συντονιστών του Δεξιού Τομέα κατά την εξέγερση του Μαϊντάν τον Φεβρουάριο του 2014, που είχε αποτέλεσμα την εκδίωξη του προέδρου Γιανούκοβιτ. Μας συστήνεται ως αρχηγός της οργάνωσης. Δέχεται να μιλήσει σε Έλληνες δημοσιογράφους παρά την εμφανή καχυποψία του, καθώς στη συνείδησή του όλοι οι Έλληνες είναι φιλορώσοι.

Η συζήτησή μας αρχίζει από το Μαϊντάν. “Κάναμε τον Δεξιό Τομέα γιατί θέλαμε να δείξουμε την εθνικιστική μας άποψη. Δεν είχαμε όπλα, οπότε δεν ήταν στρατιωτική οργάνωση, ήταν παραστρατιωτική”, λέει, για να διορθώσει αμέσως μετά: “Ίσως τις τελευταίες ημέρες να υπήρχαν κάποια όπλα, αλλά δεν είχε μόνο ο Δεξιός Τομέας. Στο Μαϊντάν ο στόχος ήταν να ρίξουμε το καθεστώς του Γιανουκόβιτς και τα καταφέραμε. Όμως θέλαμε να αλλάξουμε το σύστημα, όχι μόνο τον Γιανουκόβιτς, αλλά αυτό δεν το έχουμε πετύχει έως σήμερα”. Όταν τον ρωτάμε τι είδους αλλαγές πρέπει να γίνουν και αν σε αυτές περιλαμβάνεται ο πρόεδρος Ποροσένκο απαντά ότι “δεν έχει σημασία ποιος είναι πρόεδρος. Ο σημερινός πρόεδρος είναι ίδιος με τους άλλους. Το σύστημα είναι αυτό που πρέπει να αλλάξει. Όλα καταστρέφονται από τους ολιγάρχες, αυτό πρέπει να αλλάξουμε”.

Του ζητάμε να σχολιάσει δημοσιεύματα που αναφέρουν ότι ο δεξιός τομέας είναι ακραία και βίαιη οργάνωση. “Ναι, είμαστε ακραίο κόμμα, αλλά δεν χτυπάμε κόσμο χωρίς λόγο”, λέει με αφοπλιστική ειλικρίνεια. Ποιος θα ήταν ο λόγος για να χτυπήσουν κάποιον; “Οτιδήποτε αντι-ουκρανικό. Ιδεολογία μας είναι ο εθνικισμός και μόνο”, επαναλαμβάνει επίμονα, κάθε φορά που τον ρωτάμε πλαγίως ή ευθέως για ιδεολογικές συγγένειες με τους νεοναζί, το Εθνικό Μέτωπο της Γαλλίας ή την Χρυσή Αυγή της Ελλάδας. “Το πρόβλημα είναι ότι το κόμμα της Λεπέν είναι φιλορωσικό. Πριν από κάποια χρόνια είχαμε σχέσεις με τη Χρυσή Αυγή, αλλά κι αυτό είναι φιλορωσικό κόμμα. Έχουμε σχέσεις με εθνικιστικά κόμματα της ανατολικής Ευρώπης, όπως της Λετονίας. Εμείς νιώθουμε κοντά με την Ανατολική Ευρώπη και τις χώρες της Βαλτικής, την Πολωνία, την Τσεχία. Φυσικά είμαστε Ευρωπαίοι γιατί γεωγραφικά είμαστε στην Ευρώπη, αλλά είμαστε ενάντια στην ΕΕ ως δομή, γιατί ιδεολογικά είναι σαν φιλελεύθερη δικτατορία”, λέει ο Ταρασένκο.

Όσο μιλά δεν μπορώ να ξεκολλήσω τα μάτια μου από το Τ-shirt που φορά. Τέσσερα μαχαίρια που σχηματίζουν μια σβάστικα –που μόνο ο ίδιος δεν διακρίνει– με το σύνθημα “no knife, no life”.”Δεν είναι τίποτα, είναι απλώς μαχαίρια”, μου λέει, αλλά όταν ποζάρει για να φωτογραφηθεί για το inside story σηκώνει το φερμουάρ του μπουφάν του για να κρύψει την μπλούζα. “Θέλω να κερδίσουμε και να πάρουμε πίσω τα εδάφη, κανένας να μην αγγίξει την ανεξαρτησία μας. Και για αυτό πρέπει να καταστραφεί η Ρωσική Ομοσπονδία”, λέει. Προς το παρόν, αν κάποιος καταστράφηκε είναι ο Δεξιός Τομέας, που δεν κατάφερε να μπει στη Βουλή. “Εμείς τα χρήματα τα δώσαμε για τον πόλεμο, όχι για τις εκλογές”.

Οι βετεράνοι

Δύο στρατιώτες που συμμετέχουν στη γιορτή για τους βετεράνους δέχονται να μας μιλήσουν, αρκεί να μην φαίνεται το πρόσωπό τους στην κάμερα. Ο Γιούρι ήταν συνοριακός φρουρός και ο Ντμίτρι ή Ντίμα υπηρετούσε στις ένοπλες δυνάμεις. Και οι δυο έχασαν το πόδι τους στον πόλεμο.

Ο Ντμίτρι είναι διάσημος για τα κατορθώματά του, όπως κατάλαβα από τον κόσμο που μας διέκοπτε για να του ζητήσει να φωτογραφηθεί μαζί του. Ήταν από αυτούς που πολέμησε στα υψώματα του Saur-Mohyla στα σύνορα Λουγκάνσκ- Ντονέτσκ, που πλέον ελέγχεται από τους αυτονομιστές. “Δεν πήγα εγώ στη Ρωσία, αυτοί ήρθαν να επιτεθούν στη χώρα μου. Εγώ έμεινα εδώ και προστάτευσα τη μητέρα πατρίδα”, λέει ο Ντμίτρι.

Όμως και όσοι ζουν στην ανατολική Ουκρανία μιλούν για τη δική τους “μητέρα-πατρίδα”, λένε ότι εκεί γεννήθηκαν από πάππου προς πάππον, αλλά δεν νιώθουν Ουκρανοί και θέλουν αυτονομία, σχολιάζουμε. “Υπάρχουν τα σύνορα που ορίζουν ότι η χώρα έχει 24 περιοχές συν την Κριμαία που χάσαμε, ελπίζω προσωρινά. Όλοι οι αυτονομιστές υποκινούνται από τους Ρώσους, έχουν τη ρωσική σημαία, χρησιμοποιούν ρωσικά όπλα, τανκς, βαρύ οπλισμό, drones… Είναι όπλα καινούρια, όχι από τη σοβιετική περίοδο”, λέει χωρίς να απαντά στην ερώτηση. Ο Γιούρι αναφέρεται στο παρελθόν της περιοχής, μιλά για εκκαθαρίσεις των σοβιετικών ανάμεσα στους ντόπιους πληθυσμούς και τον εποικισμό με Ρώσους πρώην εγκληματίες που δούλευαν στα ανθρακωρυχεία. “Αυτοί οι εγκληματίες ελπίζουν ότι αν αυτονομηθούν οι πρώην ανατολικές περιοχές θα αναλάβουν την εξουσία. Κάτι αντίστοιχο έγινε στην Κριμαία, ο πρωθυπουργός Αξιόνοφ είναι πρώην εγκληματίας”.

Αν υποθέσουμε ότι η Ουκρανία ανακτά τις περιοχές των αυτονομιστών, μπορούν να συνυπάρξουν μαζί; Μπορούν να κλείσουν οι πληγές; “Δεν θα τους συγχωρήσω πότε που προσπάθησαν να με σκοτώσουν, δεν θα τους συγχωρήσω ποτέ για το πόδι που έχασα και για τα νεκρά παιδιά που σκοτώθηκαν από τρομοκράτες της Ρωσίας”, λέει ο Ντίμα. O Γιούρι συμπληρώνει: “Ούτε εγώ μπορώ να τους συγχωρήσω. Δεν μπορώ να φανταστώ πώς πρέπει να τους συμπεριφερθούν, μας πρόδωσαν”. Ο Ντίμα πιστεύει ότι η λύση είναι να φύγουν από την Ουκρανία με το τέλος του πολέμου. “Δεν μπορούμε να τους κρατήσουμε με το ζόρι, να τους δώσουμε τη δυνατότητα να πάνε στη Ρωσία και μετά να κλειδώσουμε τα σύνορά μας και να πάρουμε πίσω την Κριμαία”, λέει σε μια πατριωτική έξαρση. Ο Γιούρι είναι πιο διαλλακτικός: “Να κάνουμε ένα φιλτράρισμα, ποιοι ήταν αυτονομιστές και ποιοι απλώς θύματά τους. Μετά να ακολουθήσουμε πρακτικές που ακολουθούν οι ευρωπαϊκές χώρες για τους μετανάστες, δηλαδή να περάσουν πρώτα από εξετάσεις για την ιστορία της Ουκρανίας, την γλώσσα, τους νόμους”.

Ποια γλώσσα όμως; Οι δύο στρατιώτες μας μιλούν όλη αυτή την ώρα στα ρωσικά. “Δεν έχουμε πρόβλημα με τη ρωσική γλώσσα”, λέει ο Ντμίτρι. “Το κύριο πρόβλημα είναι ότι πολλοί Ουκρανοί δεν θέλουν να μιλήσουν ουκρανικά, είναι κάτι που παρέμεινε από τα χρόνια της ΕΣΣΔ, όταν το καθεστώς μας υποχρέωνε να μιλάμε ρωσικά. Αν ήθελες να κάνεις καριέρα στη δημόσια διοίκηση έπρεπε να είσαι μέλος του κόμματος και να μιλάς ρωσικά. Οι περισσότεροι ρωσόφωνοι είναι ανατολικά, όπου το φαινόμενο σχετίζεται και με την αστικοποίηση, αλλά και εκεί έχουμε πυρήνες ουκρανοφώνων”.

Η μετά-Μαϊντάν απογοήτευση

Η εξέγερση του Μαϊντάν, ή του Euromaidan όπως λέγεται συχνά, αφού αρχικό στόχο είχε την άσκηση πίεσης προς την ουκρανική κυβέρνηση να υπογράψει σύμφωνο συνεργασίας με την ΕΕ, ήταν κομβικό σημείο στην ιστορία της σύγχρονης Ουκρανίας.

Μετά το Μαϊντάν, η ουκρανική κοινωνία προσπαθεί να δομήσει μια νέα συλλογική ταυτότητα και να συντηρήσει την ακτιβιστική ορμή του 2014, παρά την απογοήτευση που υπάρχει για τις προσδοκίες που διαψεύστηκαν και τις μεταρρυθμίσεις που δεν προχώρησαν. Προσπαθεί να κτίσει το μέλλον της, με φόντο την “παγωμένη σύγκρουση” στα ανατολικά της χώρας και το ένα εκατομμύριο εσωτερικούς πρόσφυγες που αυτή έχει προκαλέσει, την επανάκαμψη του ΔΝΤ, την προοπτική αύξησης των τιμών στην ενέργεια και τη διαφθορά στο χώρο της δικαιοσύνης.

“Κάποτε οι άνθρωποι ήταν πολύ παθητικοί. Αν ερχόταν ένας λεφτάς και κατέστρεφε ένα ιστορικό πάρκο για να κτίσει εμπορικό κέντρο, δεν υπήρχαν αντιδράσεις. Αυτό άλλαξε μετά το Euromaidan. Υπήρξε μια άνθηση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης εκείνο το διάστημα, είχαμε την αίσθηση ότι η κοινωνία ανήκει σε εμάς. Πλέον ο κόσμος θα αντιδράσει αν δει αστυνομικούς να κυνηγούν τις γιαγιάδες που πουλάνε τσιγάρα στο μετρό”, μου λέει ο καθηγητής Αντρίι Σαβένκο. Κι ο ίδιος όμως παραδέχεται ότι δύο χρόνια μετά το Μαϊντάν υπάρχει μεγάλη απογοήτευση γιατί οι αλλαγές είναι πολύ αργές. “Μειώσαμε τη διαφθορά εδώ, ξαναεμφανίστηκε αλλού. Και τώρα, όπως και πριν, βρίσκεις τους κολλητούς του προέδρου σε όλες τις θέσεις. Όποιος είναι πιο κοντά στον πρόεδρο, αυτός παίρνει δουλειές. Κατέβηκα στο Μαϊντάν για να δω μια διαφορετική Ουκρανία, αλλά αυτά γίνονται μόνο στα παραμύθια”.

“Οι κυβερνήσεις και οι πολιτικές ελίτ δεν κατάφεραν να αξιοποιήσουν το παράθυρο ευκαιρίας που πρόσφερε το Μαϊντάν, αυτό το τεράστιο κεφάλαιο εμπιστοσύνης. Η δικαιολογία του πολέμου χρησιμοποιήθηκε για να εξηγήσει γιατί η μια ή η άλλη μεταρρύθμιση απέτυχε. Πάντως ακόμα και αν οι μεταρρυθμίσεις αποτύγχαναν εντελώς, θα ήταν καλύτερο από το να παρέμενε ο Γιανουκόβιτς στην εξουσία”, μου λέει η εκδότρια Οξάνα Φορόστινα.

“Αφότου ο Γιανουκόβιτς έπεσε, ο κόσμος είχε ελπίδες για ριζοσπαστικές δημοκρατικές αλλαγές. Στην αρχή οι ακτιβιστές έβλεπαν τις αρχές ως εταίρο, τώρα υπάρχει ένα συνεχώς διευρυνόμενο χάσμα. Πλέον με το πρόσχημα του πολέμου δεν προχωρά καμία αλλαγή”, σχολιάζει από την πλευρά του ο Μαξίμ Μπούτκεβιτς.

Η διαφθορά και το δικαστικό σύστημα

“Όλοι λένε ότι πρέπει να καταπολεμήσουμε τη διαφθορά και τους ολιγάρχες, αλλά η διαφθορά είναι σε όλη τη χώρα από την κορυφή στη βάση. Δεν έφταιγε ο Πούτιν ή ο Ποροσένκο που ο ταξιτζής σου χρέωσε 700 χρίβνιες αντί για 70. Το ίδιο συμβαίνει στα σχολεία, στα νοσοκομεία. Δεν είναι μόνο το “φακελάκι” που παίρνουν οι δημόσιοι υπάλληλοι, με τη δικαιολογία των χαμηλών μισθών τους. Είναι η αναποτελεσματική διοίκηση που δεν λογοδοτεί για το πού ξοδεύεται το δημόσιο χρήμα. Πληρώνεις φόρους για το σύστημα δημόσιας υγείας και μετά πληρώνεις ξανά γιατί δεν έχουν χρήματα για φάρμακα και αναλώσιμα, πληρώνεις κάτω από το τραπέζι ή σου ζητούν να κάνεις δωρεά αλλά δεν ελέγχεις πόσο αποτελεσματικά χρησιμοποιούνται τα χρήματά σου, αν όντως δεν έχουν υλικά ή απλώς κλέβουν”, μου λέει η Φορόστινα. “Όποιον και να ρωτήσεις θα σου πει ότι το νούμερο ένα πρόβλημα και η πιο επείγουσα μεταρρύθμιση που πρέπει να γίνει είναι στο δικαστικό σύστημα. Μπορεί να έχεις καλή αστυνομία (είναι ένα μικρό success story η νέα αστυνομία), αλλά αν έχεις τους παλιούς διεφθαρμένους δικαστές δεν μπορείς να προστατεύσεις την ιδιοκτησία σου ή τα δικαιώματά σου, πρέπει να είσαι πολύ τυχερός ή να έχεις λεφτά”.

“Όλοι μιλούν για τη νέα αστυνομία επειδή έχει ωραίες στολές, όμως το νέο αυτό σώμα καλύπτει μόνο τη χαμηλή εγκληματικότητα. Το πρόβλημα της Ουκρανίας είναι αυτοί στην κορυφή, που κλέβουν πολλά λεφτά και κανείς δεν τους αγγίζει”, λέει η Αλία Σάντρα από το Euromaidan Press. Οι γενικοί εισαγγελείς Βιτάλιι Γιαρέμα και Βίκτορ Σόκιν όχι μόνο δεν προχώρησαν επί της ουσίας τις έρευνες για τις δολοφονίες που έγιναν κατά τη διάρκεια του Euromaidan, αλλά ήταν αναμεμειγμένοι οι ίδιοι σε σκάνδαλα διαφθοράς. Οι δύο βοηθοί εισαγγελέα Σακβαρελίτζε και Κάσκο, που ανέλαβαν τη θέση μετά από δημόσιο διαγωνισμό, άνοιξαν μια μεγάλη υπόθεση κατά των ιδίων των εισαγγελέων. “Άρχισαν να σκάβουν, μέχρι που ανακάλυψαν μια μεγάλη υπόθεση. Στα σπίτια δύο εισαγγελέων του Κιέβου, των Αλεξάντρ Κορνιγέτς και Βλαντιμίρ Σαπάκιν, βρέθηκαν 65 διαμάντια, κοκαΐνη, όπλα και πάνω από μισό εκατομμύριο δολάρια. Ήταν μια μεγάλη υπόθεση και οι εισαγγελείς με τα διαμάντια ήταν η κορυφή του παγόβουνου. Το ερώτημα είναι, γιατί δεν έκανε κάτι ο Ποροσένκο; Η μόνη πιθανή εξήγηση που μπορώ να δώσω είναι ότι είναι μπλεγμένος και ο ίδιος”, λέει η Σάντρα, που έχει κάνει δημοσιογραφική έρευνα για το θέμα.

Οι “ενοχλητικοί” εισαγγελείς Σακβαρελίτζε και Κάσκο τελικά απολύθηκαν και μάλιστα άνοιξε εισαγγελική έρευνα εναντίον τους για παραβίαση του κώδικα δεοντολογίας. Εδώ και μερικούς μήνες, Γενικός Εισαγγελέας τοποθετήθηκε ο Γιούριι Λουτσένκο, άνθρωπος του προέδρου Ποροσένκο, ο οποίος δεν είχε καν νομικές σπουδές (μάλιστα χρειάστηκε να αλλάξει ο νόμος για να πάρει τη θέση). Από τους 12 κορυφαίους δικαστικούς που κατηγορήθηκαν για διαφθορά ή για παρακώλυση των ερευνών, ο Γενικός Εισαγγελέας απέλυσε μόνο έναν, στοιχείο που για πολλούς δείχνει ότι λειτουργεί περισσότερο ως πολιτικός που συντηρεί τις δημόσιες σχέσεις του παρά ως μεταρρυθμιστής του συστήματος.

Προς ένα νέο Μαϊντάν;

Σήμερα διάφορα μικρά κόμματα της αντιπολίτευσης άλλοτε μπαίνουν και άλλοτε βγαίνουν από τον κυβερνητικό συνασπισμό, παραμένοντας όμως συνδεδεμένα με τα οικονομικά συμφέροντα των ολιγαρχών. Ένας από τους μεγαλύτερους ολιγάρχες (και ιδιοκτήτης καναλιού) είναι ο ίδιος ο πρόεδρος Ποροσένκο, που λέγεται ότι διπλασίασε την περιουσία του μετά το Μαϊντάν.

“Μετά την πτώση του Γιανουκόβιτς υπήρχε κενό στην εξουσία, το οποίο κάλυψαν οι ολιγάρχες που θέλουν να ελέγχουν τη ροή του χρήματος. Αλλά δεν πήγαν πολύ μακριά από τον τρόπο που ο Γιανουκόβιτς κατανοούσε την κοινωνία. Ο Ποροσένκο οργάνωσε την εθνική υπηρεσία κατά της διαφθοράς (National Anti-Corruption Bureau), την οποία ελέγχει ο ίδιος. Ο Αβάκοφ που τώρα είναι υπουργός Εσωτερικών υπεύθυνος για τις μεταρρυθμίσεις, ήταν ένας επιχειρηματίας που είχε πρόβλημα με τον νόμο!”, μου λέει ο Αλεξάντρ Κραβτσόφ, ακτιβιστής που ξεκίνησε το AutoMaidan και υποψήφιος με το κόμμα Δημοκρατική Συμμαχία στις δημοτικές εκλογές. Ξόδεψε για την καμπάνια του 1.000 δολάρια, αλλά τελικά τερμάτισε πίσω από τον υποψήφιο του κόμματος των ολιγαρχών, που φυσικά ξόδεψε πολύ περισσότερα.

Πλέον ο Κραβτσόφ έχει αφοσιωθεί στην επιχείρησή του για να συγκεντρώσει χρήματα για τις επόμενες εκλογές. “Υπάρχει ο κίνδυνος να γίνουν βήματα πίσω στη δημοκρατία μας γιατί οι άνθρωποι που ηγούνται σκέφτονται με τον παλιό τρόπο. Είναι καιρός για επανεκκίνηση στο πολιτικό σκηνικό”, λέει και προβλέπει ότι “ίσως σε 5-7 χρόνια θα έχουμε νέο Μαϊντάν. Η πίεση στην κυβέρνηση θα προκύψει μέσω ίντερνετ, γιατί τα τηλεοπτικά κανάλια ανήκουν στους ολιγάρχες”.

Προς το παρόν, πάντως, κανείς δεν τολμά να κάνει το βήμα για να οργανώσει το επόμενο Μαϊντάν και να αποσταθεροποιήσει την κυβέρνηση, καθώς θα κατηγορηθεί ότι ρίχνει νερό στον μύλο του Πούτιν. “Πρέπει να πάμε στη μέση οδό, για να μην αποσταθεροποιηθεί ο Ποροσένκο και καταρρεύσουν όλα στο μεταξύ, όπως είναι ο στόχος της Ρωσίας”, λέει η Αλία Σάντρα. Ο πόλεμος και ο κίνδυνος νέας αποσταθεροποίησης οδήγησαν συχνά τους δημοσιογράφους στην αυτολογοκρισία.

Πάντως, κάποιοι φαίνεται να βιάζονται για ανατροπές. Σύμφωνα με έρευνα του portal Texty.org.ua, η φρενίτιδα στα social media που ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του 2016 και διάρκεσε 8 μήνες με αίτημα την ανατροπή της κυβέρνησης από ένα νέο Μαϊντάν, ενορχηστρώθηκε από τη Μόσχα. Σύμφωνα με την εν λόγω έρευνα, σε 29 γκρουπ στο Facebook και το Vkontakte (η ρωσική εκδοχή του Facebook), πάνω από 2.000 προφίλ τρολς, με IP από τη Ρωσία, συντονίζονταν από έναν πρώην στρατιωτικό της Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντονέτσκ που σήμερα δραστηριοποιείται στη Μόσχα.

Ανθρώπινα δικαιώματα

Η Ουκρανία έχει να αντιμετωπίσει μια σειρά από προκλήσεις και στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εντός και εκτός χώρας. Η Αλία Σάντρα αναφέρει τις περιπτώσεις 28 Ουκρανών που είναι φυλακισμένοι στην Κριμαία, μεταξύ των οποίων ο σκηνοθέτης Σέντσοφ ή ο αναρχικός Κολτσένκο, που κατηγορούνται ως μέλη της “τρομοκρατικής οργάνωσης Δεξιός Τομέας”. “Στην Κριμαία όλοι βαφτίζονται τρομοκράτες, έχουμε παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ενάντια σε Ουκρανούς και Τατάρους, δεν υπάρχει ελευθερία του Τύπου, ενώ οι μουσουλμάνοι της Κριμαίας υφίστανται διώξεις για την υποτιθέμενη συμμετοχή στην Hizb ut-Tahrir που συνδέεται με τον ISIS. Στις περιοχές που απελευθέρωσε ο ουκρανικός στρατός πολλές οργανώσεις για την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συγκέντρωσαν στοιχεία ανθρώπων που ήταν φυλακισμένοι σε υπόγεια και βασανίστηκαν. Το 50% των φυλακισμένων εκτελέστηκε”, λέει στο inside story η Αλία Σάντρα.

Από την πλευρά του ο Μαξίμ Μπούτκεβιτς σημειώνει ότι “δεν είναι όλοι οι ‘’κακοί’’ από εκείνη την πλευρά και οι καλοί από την ουκρανική”. Φέρνει ως παράδειγμα παράνομες φυλακές που δημιούργησαν οι ουκρανικές δυνάμεις ασφαλείας στις περιοχές των εντάσεων και τις βιαιότητες που διέπραξε το τάγμα Tornado εναντίον αμάχων. Ο διοικητής του τάγματος είναι αντιμέτωπος με τη δικαιοσύνη για εγκλήματα πολέμου, το δικαστήριο είναι σε εξέλιξη και ο ίδιος ελπίζει να μην είναι προκατειλημμένη η δικαιοσύνη. “Αυτά συζητούνται πλέον από ακτιβιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κάτι τέτοιο ήταν πιο δύσκολο πριν δύο χρόνια γιατί ήμασταν αντιμέτωποι με τον πόλεμο και ο κόσμος φοβόταν ότι οι ρωσικές δυνάμεις πιθανότατα δεν θα σταματούσαν στα ανατολικά”.

Σήμερα στην Ουκρανία ζουν 1,7 εκατομμύρια εσωτερικά εκτοπισμένοι από την Κριμαία και κυρίως από τις ανατολικές επαρχίες. “Από την Κριμαία έφυγαν 20.000-30.000 άνθρωποι που υπέστησαν διώξεις όπως ακτιβιστές, Τάταροι και Ουκρανοί, ανεξάρτητοι δημοσιογράφοι, υπερασπιστές των δικαιωμάτων, μέλη θρησκευτικών ομάδων ή όσοι δεν ήθελαν να ζήσουν υπό κατοχή. Οι άνθρωποι από τις ανατολικές επαρχίες δεν είχαν ιδιαίτερες πολιτικές απόψεις υπέρ της Ρωσίας ή της Ουκρανίας, ήθελαν απλώς να μετακινηθούν σε ασφαλές μέρος. Κάποιοι πήγαν προς τη Ρωσία, γιατί ήταν μικρότερη η απόσταση. Οι περισσότεροι από όσους βρίσκονται στην Ουκρανία εγκαταστάθηκαν στο Χάρκοβο, το Ντίνπερ και το Κίεβο, όπου ήταν ευκολότερο να βρουν δουλειά αλλά με πολύ χαμηλούς μισθούς, και δυο χρόνια μετά δεν μπορούν να στήσουν μια κανονική ζωή”, λέει ο Μπούτκεβιτς.

“Το ΔΝΤ μας κάνει καλό”

Ανάμεσα στα άλλα, η Ουκρανία έχει να αντιμετωπίσει και τις πιέσεις του ΔΝΤ για μεταρρυθμίσεις στο συνταξιοδοτικό και τον κλάδο της ενέργειας. “Η ουκρανική κοινωνία ακόμα δεν συζητά τα μέτρα που συνεπάγεται η εκταμίευση του δανείου. Ο προϋπολογισμός μας είχε έλλειμμα και το ΔΝΤ έρχεται να μας δώσει δάνειο, άρα αντιμετωπίζεται ως κάτι χρήσιμο ή και καλό. Να δούμε τι θα γίνει αν εφαρμοστούν πιο επώδυνες μεταρρυθμίσεις”, μου λέει ο Μαξίμ Μπούτκεβιτς. Ο ίδιος συμμετείχε στο κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης, αλλά αντιμετωπίζει το ΔΝΤ ως αναγκαίο κακό. “Δεν μου αρέσει που χρεώνεται η χώρα μου, αλλά αυτό το δάνειο αποτρέπει τη χρεοκοπία”, λέει, αν και εκφράζει το παράπονο ότι “μια χώρα σε τέτοιο στρατηγικό σημείο και με τέτοια οικονομική, πολιτική και στρατιωτική κρίση ίσως αξίζει άλλες μορφές εξωτερικής συνεργασίας αντί για το συνηθισμένο καταβύθισμα στο χρέος”.

Η αντιμετώπιση των ξένων δανειστών στην Ουκρανία είναι πολύ διαφορετική από αυτήν στην Ελλάδα. “Εδώ δεν βλέπουν το ΔΝΤ σαν εχθρό. Πολλοί έχουν ανησυχία που είμαστε χρεωμένοι και θα έχουμε να πληρώσουμε πολλά στο μέλλον, ταυτόχρονα όμως καταλαβαίνουν ότι όσο έχουμε την υποστήριξη του ΔΝΤ η αξία της χρίβνιας παραμένει σταθερή”, μου λέει η Οξάνα Φορόστινα.

“Θέλω το ΔΝΤ να μην τους δώσει ούτε ένα σεντ. Τα έξτρα χρήματα τους κάνουν τεμπέληδες, κάνουν κάποιες μεταρρυθμίσεις απλώς για τα μάτια”, λέει από την πλευρά του ο Αλεξάντρ Κραβτσόφ, αναφερόμενος στην κυβέρνηση Ποροσένκο. “Ένα μέρος αυτών των χρημάτων δίνεται για τον λαό, για να μην έχουμε διαμαρτυρίες, αλλά ο Ποροσένκο μπορεί να διαχειριστεί τα χρήματα του ΔΝΤ για να “ελέγξει” την κατάσταση στη χώρα. Αν θέλουν να βρουν χρήματα για τα δημόσια ταμεία οι ολιγάρχες που μας κυβερνούν, ας ψάξουν εντός των επιχειρηματικών αυτοκρατοριών τους”.

Το πιο πρόσφατο πακέτο μέτρων προκειμένου να εκταμιευτεί η δόση του 1,7 δισ. δολαρίων περιελάμβανε την ενιαία τιμή φυσικού αερίου (ανεξαρτήτως κατανάλωσης) από τον Μάιο του 2016, κάτι που οδήγησε σε αύξηση 91% στις χαμηλές καταναλώσεις. “Η κοινωνία ποτέ δεν χαίρεται όταν την ξεβολεύεις, αλλά ρεαλιστικά μιλώντας οι ταρίφες ήταν πολύ χαμηλές, γιατί επιδοτούνταν για χρόνια από τη Ρωσία. Ήταν ο τρόπος της να ελέγχει την Ουκρανία και οι πολιτικοί μας ήταν οι μεσίτες σε αυτήν τη σχέση. Οι Ουκρανοί σπαταλούσαν ενέργεια γιατί ήταν πάντα τόσο φθηνή. Η αύξηση των τιμών είναι ο μόνος τρόπος να αυξήσουμε την εξοικονόμηση ενέργειας και την ενεργειακή αποδοτικότητα, που σήμερα είναι πέντε φορές χειρότερη από την Ε.Ε.”, λέει από την πλευρά της η Αλία Σάντρα. “Φυσικά είναι δύσκολο για τον κόσμο με την οικονομική κρίση και την υποτίμηση του νομίσματος να αυξάνονται και οι ταρίφες, και βλέπουμε ότι οι λαϊκιστές επανακάμπτουν εκμεταλλευόμενοι τη λαϊκή δυσαρέσκεια. Για παράδειγμα η πρώην πρωθυπουργός Τιμοσένκο, που έκανε περιουσία από τις συμφωνίες για το φυσικό αέριο, πάει πολύ καλά στις δημοσκοπήσεις υποσχόμενη ότι θα μειώσει τις ταρίφες και οι Ουκρανοί έχουν πολύ κοντή πολιτική μνήμη”.

Ήδη έγιναν οι πρώτες συγκεντρώσεις από πέρυσι τον Νοέμβριο, που επαναλήφθηκαν το φετινό καλοκαίρι –κάποιοι μάλιστα βάφτισαν τις διαδηλώσεις για την αύξηση στις ταρίφες ενέργειας “Tariff Maidan”. Οι νέες τιμές επιβλήθηκαν στο τέλος την άνοιξης, που είχε ζεστάνει ο καιρός και το μεγάλο τεστ θα γίνει τον φετινό χειμώνα που θα αυξηθεί η κατανάλωση.

Το αύριο της Ουκρανίας

Ο Κραβτσόφ προσπαθεί να γίνει μέρος των αλλαγών που θέλει να δει στη χώρα. Μετά το Μαϊντάν ξεκίνησε μια επιχείρηση εισαγωγής μεταχειρισμένων ηλεκτρικών αυτοκινήτων. Παράλληλα, το τμήμα Έρευνας και Ανάπτυξης της εταιρείας του ανέπτυξε έναν νέο τύπο φορητής μπαταρίας για ασύρματη φόρτιση, ενώ στα επόμενα σχέδιά του είναι να εισάγει και φωτοβολταϊκά πάνελ για τις ηλιοροφές των αυτοκινήτων. “Θέλω να δω πραγματικές αλλαγές στη χώρα μου τα επόμενα 10 χρόνια. Ονειρεύομαι μια Ουκρανία ενεργειακά ανεξάρτητη από τη Ρωσία και τους ολιγάρχες της ενέργειας. Μπορούμε να τον πετύχουμε αυτό το στόχο με 10 εκατομμύρια ‘’πράσινα’’ αυτοκίνητα σε 10 χρόνια”. Σήμερα ο στόχος αυτός μοιάζει πολύ μακρινός, καθώς κυκλοφορούν μόλις 2.000 ηλεκτρικά αυτοκίνητα στη χώρα. Κάθε τέτοιο αυτοκίνητο κοστίζει 15.000 ευρώ, όταν ο μέσος μισθός είναι μόλις 200 ευρώ.

Το 2015 η Οξάνα Φορόστινα αποφάσισε να αφήσει τη θέση της αρχισυντάκτριας σε ένα περιοδικό λόγου και τέχνης και να δημιουργήσει τη δική της επιχείρηση. “Στην περίοδο Γιανουκόβιτς δεν θα σκεφτόμουν να κάνω τη δική μου δουλειά. Στην καλύτερη περίπτωση θα έμπλεκα με την γραφειοκρατία, καθώς όλο το σύστημα ήταν ενάντια στις επιχειρήσεις, έπρεπε να πληρώνεις όσο μπορείς σε φόρους και λαδώματα μόνο και μόνο για να επιβιώσεις. Αν ήσουν τυχερός και η επιχείρησή σου τα πήγαινε καλά το ρίσκο ήταν ακόμα μεγαλύτερο, κινδύνευες να πέσεις θύμα εκβιασμού. Σε πλησίαζαν και σου έκαναν πρόταση για να την πουλήσεις σε χαμηλή τιμή, αν αρνιόσουν θα δεχόσουν αυστηρό έλεγχο από την εφορία και την αστυνομία, που ήταν ουσιαστικά εκβιασμός. Αν και το περιβάλλον είναι ακόμα πολύ δύσκολο, πλέον δεν έχω το φόβο ότι αν έχω κάτι λάθος στα λογιστικά βιβλία μου θα αντιμετωπίσω τεράστια πρόστιμα”, λέει στο inside story. Βλέποντας ότι ο κόσμος είχε ενδιαφέρον για τις επιχειρήσεις και την καινοτομία, προχώρησε στην έκδοση βιβλίων, όπως το Start-Up Nation και η βιογραφία του Elon Musk.

Ένα λαμπρό παράδειγμα της νέας επιχειρηματικότητας που αναπτύσσεται στο Κίεβο είναι η ZeoAlliance, δημιουργός των δημοφιλών προϊόντων λογισμικού “PC Keeper” και “Mac Keeper”. Η ομάδα επέλεξε, αντί να μετακομίσει στη Δυτική Ακτή των ΗΠΑ, να αναπτυχθεί στην Ουκρανία, δημιουργώντας 1.000 θέσεις εργασίας. Βέβαια, το μότο τους “Create a new normal” (“Δημιούργησε μια Νέα Κανονικότητα”) δεν ισχύει για τους περισσότερους, για τους οποίους η κανονικότητα εξακολουθεί να είναι ένα δύσκολο περιβάλλον, με τρεις συνεχόμενες υποτιμήσεις του νομίσματος έναντι του δολαρίου, πληθωρισμό στο 48,5% και ύφεση 9,9% για το 2015.

Με μισθούς από 1.500 έως 5.000 UAH (50-170 ευρώ) που δεν επαρκούν για να ζήσεις μια κανονική ζωή, δεν αποτελεί καμία έκπληξη που άνω του 40% του ουκρανικού ΑΕΠ προέρχεται από την σκιώδη οικονομία. Ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα είναι τα ταξί: πολλοί Ουκρανοί χρησιμοποιούν τα ιδιωτικά τους αυτοκίνητα ως ταξί σε εταιρείες τύπου Uber, ενώ υπάρχουν και πολλοί που δουλεύουν εντελώς πειρατικά και συνεργάζονται με ξενοδοχεία για να μεταφέρουν τους πελάτες τους. Πολύς κόσμος δραστηριοποιείται στη μαύρη οικονομία, ενώ πολλοί άνεργοι δεν πηγαίνουν να δηλωθούν στην υπηρεσία καταπολέμησης της ανεργίας γιατί δεν βλέπουν το νόημα για κάτι τέτοιο, οπότε δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί η πραγματική οικονομία.

“Ένα από τα αιτήματα του Μαϊντάν ήταν η κοινωνική δικαιοσύνη. Βλέπουμε ότι το χάσμα μεταξύ φτωχών και πλουσίων μεγαλώνει, όλο και περισσότεροι είναι στην κατηγορία της ακραίας φτώχειας, ειδικά στην επαρχία και μεταξύ των ηλικιωμένων”, τονίζει ο Μαξίμ Μπούτκεβιτς.

Σε μια έρευνα του Βρετανικού Συμβουλίου σχεδόν ένας στους δύο νέους Ουκρανούς απάντησε ότι σκέφτεται τη μετανάστευση ως λύση. Η μεταφράστρια Αγκέλικα Βενγκρούς είναι μεταξύ αυτών που επέλεξαντην εσωτερική μετανάστευση αντί να φύγουν στο εξωτερικό. “Ζούσα στο Νικολάεφ, στη νότια Ουκρανία, κοντά στην Κριμαία και το 2014 φοβόμουν ότι θα έρθουν οι Ρώσοι με τα τανκς. Θα μπορούσα να φύγω και εκτός Ουκρανίας, θα χρειαζόμουν απλώς ένα laptop και Wi-fi για να συνεχίσω να δουλεύω, αλλά αγαπώ την πατρίδα μου και θέλω να μείνω εδώ. Αποφάσισα να έρθω στο Κίεβο και να δημιουργήσω εδώ τη δική μου επιχείρηση. Ευτυχώς δεν χρειάστηκε να λαδώσω, αλλά η κατάσταση είναι πολύ άσχημη. Παρόλα αυτά προσπαθώ να είμαι αισιόδοξη”.

“Το πρώτο διάστημα που ξέσπασε ο πόλεμος πολλοί πήγαιναν στο στρατό γιατί ήθελαν να υπερασπιστούν τη χώρα, άλλοι που έκαναν καριέρα στο εξωτερικό επέστρεφαν για να δουλέψουν για τη νέα κυβέρνηση. Βλέπω τώρα την αντιστροφή πορεία. Πολλοί νέοι και σπουδαγμένοι Ουκρανοί αναζητούν καλύτερη τύχη στο εξωτερικό, γιατί βλέπουν ότι οι αλλαγές γίνονται πολύ αργά στην Ουκρανία, ενώ η ζωή όλων μας περνά πολύ γρήγορα”, λέει ο Κραβτσόφ. Όσο για τον ίδιο; “Θα συνεχίσω να ζω στη χώρα, εκτός αν και αυτή η κυβέρνηση θελήσει να με φυλακίσει ή να με σκοτώσει”.